چگونگی مراقبت از سالمندان در شرایط اضطراری بررسی شد
آسیب‌پذیری سالمندان در بحران‌ها
معمولا در وضعیتی که جامعه با شرایط سخت و پرچالشی مواجه است، سالمندان یکی از آسیب‌پذیرترین گروه‌هایی هستند که به مراقبت ویژه و مستمر نیاز دارند. محدودیت‌ها و ناآرامی‌های ناشی از بحران‌ها می‌تواند سلامت جسمی و روانی‌شان را مختل کند. اگرچه روز گذشته رسانه‌ها از توافق آتش‌بس میان ایران و رژیم صهیونیستی خبر داده‌اند، اما همچنان نگرانی‌هایی وجود دارد و التهابات و شرایط پرتنش روزهای گذشته، جسم و روح سالمندان را در معرض تهدید قرار داده و این مسئله می‌تواند در آن‌ها هراس و ناامنی فراوانی ایجاد کند.
البته در روزهای اخیر، برخی افراد اعلام آمادگی کرده‌اند که از سالمندان حمایت می‌کنند. امیر که از دومین روز جنگ برای این کار داوطلب شده می‌گوید: «پس از وقوع جنگ، هرکسی وضعیت محله خود را رصد می‌کرد که اگر فرد سالمند تنهایی در نزدیکی خود دارد به او رسیدگی کند، حالا هم که آتش‌بس اعلام‌شده برای ما چیزی تغییری نکرده و تا برقراری آرامش کامل در کنار سالمندان خواهیم ماند.»
سالمندی که تحت مراقبت اوست به مراقبت‌های پزشکی و فیزیوتراپی نیازمند است و فرزندانش در خارج از ایران زندگی می‌کنند: «این آقایی که من مراقبش هستم پس از وقوع جنگ سکته مغزی کرد و باید اورژانسی منتقل می‌شد به بیمارستان. می‌بایست تا وقتی مطمئن می‌شدند خطر جانی برایش نیست در آی‌سی‌یو بماند، چند روز بعد هم ترخیص شد. کسی را نداشت و حتما باید فردی از او مراقبت می‌کرد. من داوطلب شدم و با این کار احساس بهتری دارم.»
با تغییر شرایط جامعه، حساسیت‌های مراقبت از سالمندان چند برابر شده است
به باور امیر، افرادی که مراقبت از سالمندان را بر عهده دارند به‌خودی‌خود باید حساسیت‌های ویژه‌ای نسبت به آن‌ها داشته باشند اما حالا این حساسیت‌ها دوچندان شده است: «برای مراقبت از سالمند باید مثل ساعت دقیق بود. مخصوصا کسی که خودش از پا و توان افتاده و به خاطر شرایط کشور و دوری فرزندان نگران است. باید داروها را دقیق و به‌موقع بدهید. وضعیت خوراک و نظافت و بهداشت را در سطح بالا کنترل کنید. من ۲۴ تا آلارم برای ۲۴ کار روی گوشی‌ام دارم که هر کاری را درست در وقت مشخصش انجام بدهم. کاهلی و سهل‌انگاری من به‌عنوان مراقب یک سالمند می‌تواند خطر جانی برای او داشته باشد. الان که شرایط جامعه نسبت به یک ماه گذشته تغییر کرده، این حساسیت‌ها چند برابر شده است.»
امیر گوشش به هر نفس و سرفه و عطسه بیمار سالمندی که از او مراقبت می‌کند حساس شده. می‌گوید: تلویزیون را روشن نمی‌کند تا پیرمرد صدای خبرها را نشنود. او به دلیل کاهش توانایی‌های فیزیکی، تنهایی، بیماری‌های مزمن و دوری از فرزندان مضطرب است و همه این عوامل، اگر با بحران و شنیدن اخبار ترکیب شود، می‌تواند به بروز یا تشدید مشکلات روانی همچون اضطراب، افسردگی، ترس، و یا اختلال خواب بینجامد.
او معتقد است: سالمندان وقتی احساس کنند که تنها نیستند، کسی به آن‌ها فکر می‌کند، و هنوز بخشی مهم از زندگی دیگران هستند، سطح اضطراب آن‌ها در شرایط پرالتهاب جامعه به شکل چشمگیری کاهش می‌یابد. حتی اگر خانواده در دسترس نباشد، داوطلبان یا همسایگان می‌توانند نقش بسیار مؤثری ایفا کنند.
سالمندان در روزهای سخت نیاز بیشتری به امنیت و مراقبت دارند
آرش هم در کرج مراقبت از یک فرد سالمند را برعهده دارد. او می‌گوید: «کسی که من از او مراقبت می‌کنم مثل پدرم است. قدرت تکلم ندارد. سکته مغزی کرده و پاهایش توان حرکت ندارند. خانواده او آدم‌های تحصیل‌کرده و محترمی هستند که ایران زندگی نمی‌کنند، پرستاری که از او مراقبت می‌کرد، پس از وقوع جنگ در تهران، این شهر را ترک کرد و خانواده او که با من تقریبا آشنا هستند، خواستند برای مدتی کوتاه از او مراقبت کنم.»
او می‌گوید: «رسانه‌ها در دوران تنش و التهاب؛ پر از تصاویر خشونت‌آمیز، پیام‌های نگران‌کننده و پیش‌بینی‌های فاجعه‌آمیز هستند و به همین دلیل نمی‌گذارم او ساعت‌ها در معرض این اطلاعات قرار بگیرد و سعی می‌کنم در هنگام تماشای اخبار همراهی‌اش کنم و جنبه مثبت خبرها را برجسته کنم. اگرچه وقوع تنش و چالش در هر جامعه‌ای طبیعی است، اما انسان‌دوستی می‌تواند چراغی در دل تاریکی روشن کند. سالمندان، حافظان حافظه تاریخی ما هستند و در روزهای سخت نیاز بیشتری به مهر و امنیت و مراقبت دارند.»
یکی از نگرانی‌هایی که شهروندان مراقب سالمندان یا کسانی که با آن‌ها زندگی می‌کنند دارند حضور آنان در جامعه است. برخی معتقدند در وضعیت ملتهب کنونی نباید سالمندان در مکان‌های پرازدحام تردد کرده و از وسایل نقلیه عمومی استفاده کنند و تا آنجا که ممکن است در خانه بمانند، حال اینکه به اعتقاد کارشناسان علوم رفتاری نباید روال عادی زندگی را به هم ریخت. سالمندان باید روزمرگی‌ها را ادامه داده و به همان شکل قبلی که زندگی را سپری می‌کردند، ادامه دهند.
احمد صبوری در قامت روانشناس خانواده می‌گوید: «طی روزهای اخیر برخی از خانواده‌ها محدودیت‌هایی را برای سالمندان قائل شده‌اند، به‌طوری‌که حتی از بردن فرد سالمند به مراکز درمانی خودداری می‌کنند. اما اجتناب خانواده‌های دارای عضو سالمند به بیمارستان آسیب‌زاست. کسی را می‌شناسم که مادر سالمندش زمین‌خورده و استخوان لگنش شکسته است اما از ترس انفجار و مرگ در بیمارستان، با درد بیش‌ازحد او را در خانه نگه‌داشته است. درحالی‌که شرایط عادی است و بیمارستان‌ها پذیرش دارند و اصلا زندگی در جریان است و نباید این‌گونه رفتار کرد، به‌ویژه حالا که آتش‌بس اعلام‌شده است.»
بعد از وقوع جنگ، نرخ خدمات پرستاری افزایش‌یافته است
موضوع جنگ و التهاب ناشی از آن، روی زندگی پرستارانِ افراد سالمند نیز تأثیر گذاشته و علیرغم اینکه روز گذشته آتش‌بس اعلام‌شده اما بسیاری از آن‌ها همچنان کارشان را رها کرده‌اند و در خارج از تهران به سر می‌برند. خانواده سالمندان و افرادی که احتیاج به مراقبت‌های پرستاری دارند هم می‌گویند؛ پیدا کردن یک پرستار مناسب برای عزیزانشان در این روزها دشوارتر شده است.
مریم اهل بجنورد و دانشجوی مهندسی کشاورزی دانشگاه تهران است. سه سال است که از یک خانم ۷۵ ساله مراقبت می‌کند: «راستش یکی از آشناهای دورمان من را به این خانواده معرفی کرد. حاج‌خانم مریضی حاد و سختی ندارد؛ فقط چون همه بچه‌هایش تشکیل خانواده داده‌اند و شوهرش هم چند سال پیش فوت کرده، دنبال کسی می‌گشت که شب‌ها را در خانه‌اش بخوابد و برای تهیه غذا و نظافت منزل کمکش کند. وقتی قرار شد برای دانشگاه به تهران بیایم، به آن‌ها معرفی شدم. برای من هم خوب بود که در خوابگاه نمی‌ماندم و به او هم کمک می‌کردم. هزینه خوراک هم با آن‌ها بود و بابت کارهایم هم حقوق می‌گرفتم. اما پس از وقوع جنگ اعلام شد که امتحانات تا پایان شهریورماه لغو شده و با توجه به شرایط خاص پایتخت در التهابات اخیر به اصرار خانواده‌ام از تهران خارج شدم.»
سهیل و خواهرانش هم برای نگهداری از پدرشان دنبال پرستار هستند. آن‌ها دنبال کسی می‌گردند که از صبح تا عصر به امورات روزمره مادر80 ساله آن‌ها رسیدگی کند. سهیل می‌گوید که برای شب، خودش و خواهرانش نوبتی در خانه مادر می‌خوابند تا نترسد؛ اما بازهم تأکید می‌کند که پیدا کردن یک آدم قابل‌اعتماد که روز تا شب را با پدرش بگذراند، سخت‌تر شده است. او می‌گوید: «بعد از وقوع جنگ در تهران، نرخ خدمات پرستاری بسیار بالا رفته. برخی از آن‌ها می‌گویند هر آن ممکن است حادثه و اتفاقی رخ بدهد و یا آتش‌بس لغو شود، بنابراین بهای خدمات پرستاری در این شرایط به‌شدت افزایش‌یافته است.»
او برای پیدا کردن پرستار سراغ مراکز ارائه خدمات بالینی در منزل هم رفته است؛ اما می‌گوید هم قیمت‌ها بیشتر است و هم تضمینی برای سلامت اخلاقی فرد وجود ندارد: «راستش غیر از مسئله مالی، اینکه فرد مطمئنی باشد که همه‌جوره به نیازهای مادرم رسیدگی کند و خدایی نکرده او را آزار ندهد، یکی از دغدغه‌های ذهنی من است.»
با یک مرکز ارائه خدمات بالینی در منزل تماس می‌گیرم. حرف‌های کارمندی که تلفن را جواب می‌دهد، گفته‌های سهیل را تأیید می‌کند. او می‌گوید که شرکت ارائه خدمات در منزل ضمانت و تعهدی برای سلامت اخلاقی پرستاران و کارکنانی که می‌فرستد، در نظر نگرفته است: «ما فقط برای اطمینان بیشتر آیتمی با نام «حسن انجام کار» طراحی کرده‌ایم. اگر این آیتم را انتخاب کنید، پرستارانی به شما معرفی می‌شوند که در چند سال گذشته رضایت مجموعه و خانواده‌های قبلی را که برایشان کارکرده‌اند، فراهم کرده‌اند که مسلما حقوق این افراد بیشتر است.» او توضیح می‌دهد که هزینه یک پرستار تمام‌وقت با پخت‌وپز از سالمندی بدون نیاز به پوشک و سرم در این مرکز بیست میلیون تومان برای بیست‌وشش روز کار در ماه است که هر6 ماه یک حقوق هم باید به‌عنوان «فرانشیز» به مرکز پرداخت شود. اما این مجموعه به‌جز گزینه حسن انجام کار، هیچ تعهد و تضمین دیگری را به‌طور مستقیم در جهت سلامت اخلاقی پرستاران بر عهده نمی‌گیرد.
ما اخبار نگاه نکردیم و از جنگ نترسیدیم
پروین خانم ۷۴ ساله یکی از افرادی است که با پرستارش رفیق است و می‌گوید او را مثل دختر نداشته‌اش دوست دارد؛ پروین خانم نگران نیست و معتقد است جنگ و خبرهایش زندگی او و پرستارش را تحت تأثیر قرار نداده است.
همسر پروین خانم فوت کرده است و دو تا پسر دارد که هر دو خارج از کشور هستند. او از طریق یکی از همسایه‌هایش از دو سال پیش با «هدی» به‌عنوان پرستار آشنا شده است. هدی ۲۲ ساله است و اهل یاسوج؛ دانشجوی جامعه‌شناسی دانشگاه تهران است و به‌واسطه شغل پرستاری توانسته است برای تحصیل به تهران بیاید. پروین خانم در این زمینه می‌گوید: «آشنایی با هدی هیچ‌چیز به‌جز لطف خدا نبود. هم جای دختر نداشته‌‌ام را پر کرده است و هم تنهایی را احساس نمی‌کنم و هم بسیار رابطه دوستانه خوبی با هم داریم. برایش خاطره تعریف می‌کنم و باحوصله گوش می‌دهد و او هم در مورد خانواده و دوستانش و اتفاقات دانشگاه برایم درد دل می‌کند و این روزها که خبرهای جنگ تمام فکر و ذکر مردم را به خود مشغول داشته، من با کمک هدی زندگی‌ام به شکل سابق در جریان است.»
پروین خانم می‌خندد و ادامه می‌دهد: «از آن روزی که جنگ شده تا امروز که خبر آتش‌بس را اعلام کرده‌اند، زندگی من و هدی فرقی نکرده. ما همان روزی که خبر جنگ آمد، تصمیم گرفتیم به‌جای شنیدن اخبار و ساییدن روح و روانمان برویم تفریح و گشت‌وگذار. رفتیم سینما و بعد هم شام را بیرون خوردیم. روز بعد هم با آژانس تا جاده چالوس رفتیم و ناهار خوردیم و برگشتیم. ما دو تا از جنگ نترسیدیم، تهران ماندیم و اتفاقا توی بالکن نشستیم و کاهو و سکنجبین خوردیم و حرف‌زدیم. فیلم هم تماشا کردیم. گاهی هم هدی کتاب می‌خواند برایم. شاید اگر هدی نبود، من هم مثل خیلی از سالمندها می‌ترسیدم و تاب‌آوری‌ام کاهش می‌یافت، اما هدی به من یاد داده تا حد امکان از اخبار دور بمانم. من هم به او یاد داده‌ام که التهابات بیرونی، نباید کوچک‌ترین خللی در روند زندگی ایجاد کند. زندگی درهرصورت ادامه دارد، چه با جنگ و چه بی‌جنگ...»
توصیه‌های روانشناختی برای حمایت از سالمندان
دبیرخانه شورای ملی سالمندان در روزهای گذشته با انتشار توصیه‌هایی، بر ضرورت توجه خانواده‌ها به سلامت روان سالمندان در این شرایط تأکید کرده است. ازجمله توصیه‌های این دبیرخانه، حضور مداوم سالمندان در جمع‌های خانوادگی و ادامه فعالیت روزمره آن‌هاست. مطابق تأکیدات دبیرخانه شورای ملی سالمندان نباید در شرایط اضطراری از تکاپو و زیست عادی سالمندان جلوگیری کرد.
این دبیرخانه عنوان کرده است از سالمندان بخواهید داستان‌های جالب گذشته را در جمع بیان کنند تا از استرس زمان حال خارج شوند. یکی از نیازهای روانی سالمندان نیاز به ابراز افکار و احساسات است بنابراین اجازه دهید احساسشان را بیان کنند. از حال آن‌ها دائما خبردار شوید و آن‌ها را در این روزهای پرتنش تنها نگذارید. برای کاهش احساس تنهایی تماس تلفنی و حضوری الزامی است. برای بخشیدن احساس ارزشمندی به سالمند، او را در تصمیم‌گیری‌ها مشارکت دهید. پیگیر سلامتی سالمندتان شوید و دائم برای او داروهای لازم را تهیه کنید. اطمینان یابید که سالمندتان اطلاع درستی از حوادث دارد. حمایت‌های عاطفی همدلانه خود مانند گوش دادن، تماس چشمی و... را کاهش ندهید. توجه کنید که سالمند شما شب‌ها بدون استرس بخوابد زیرا به هم خوردن ساعت خواب او ممکن است مشکلات جدی ایجاد کند. کمک به آرام کردن محیط خانه، حمایت مالی مناسب کارهایی هستند که می‌توانید برای آن‌ها انجام دهید. گروهی فعال از همسالان آن‌ها ایجاد کنید که بتوانند به‌صورت مداوم باهم ارتباط بگیرند. داشتن سفرهای هرچند کوتاه مانند رفتن به روستا می‌تواند در افزایش روحیه آن‌ها در این روزها بسیار مؤثر باشد.»
سالمندان از صبح تا شب خبرهای مختلف را رصد نکنند
معمولا در شرایطی که فضای جامعه کمی ملتهب است، فشارهای روانی و جسمی گروه‌های آسیب‌پذیر تشدید می‌شود، ازاین‌رو داوود فتحی، روانشناس خانواده تأکید می‌کند: «اولین و مهم‌ترین کاری که افراد و به‌ویژه سالمندان باید در این شرایط انجام دهند این است که احساسات خود را بپذیرند و سرکوب نکنند. قطعا احساس ترس، اضطراب و نگرانی در میان سالمندانِ تمامی نقاط جهان رخ می‌دهد و این مسئله خیلی هم به شرایط جامعه ارتباط ندارد و ناشی از شکنندگی افراد کهنسال است، بنابراین رخ دادن همه این رفتارها و افکار کاملا طبیعی است و سالمندان باید آن را بپذیرند، چراکه سرکوب این احساسات، ترس و نگرانی را نسبت به شرایط جامعه از بین نمی‌برد بلکه فقط آن را تشدید خواهد کرد. آگاهی از هیجانات ناشی از التهابات پس از جنگ نکته مهمی است که به درمان آن‌ها کمک خواهد کرد. آنچه که می‌تواند در کنترل این هیجانات تأثیرگذار باشد آن است که افراد سالمند به اخبار موثق و البته محدود دسترسی داشته باشند و از صبح تا شب خبرهای مختلف را رصد نکنند، اکنون اگر بخواهیم در رسانه‌های مختلف اخبار را رصد کنیم، هر یک از آن‌ها از زوایای مختلفی به موضوعات متعدد ازجمله جنگ می‌پردازند و ازآنجایی‌که رصد رسانه‌ها، سواد رسانه‌ای می‌طلبد و اکثر افراد به‌ویژه سالمندان به این نوع سواد مجهز نیستند، بنابراین ممکن است از چک کردن بیش‌ازحد اخبار و بدون تحلیل درست آن دچار اضطراب و نگرانی شوند. علاوه بر آنچه گفته شد ارتباط برقرار کردن با افراد مختلف چه از نوع حضوری و چه ارتباط تلفنی موجب ایجاد حس حمایت و همدلی شده و تا حد زیادی از میزان اضطراب و استرس خواهد کاست.»
لزوم حمایت‌های عاطفی و روانی لازم از سالمندان
این روانشناس در ادامه خاطرنشان می‌کند: «نباید روال زندگی سالمندان را به هم‌ریخت، آن‌ها باید روزمرگی‌های خود را ادامه داده و به همان شکل قبلی که زندگی را سپری می‌کردند، به همان شکل ادامه دهند. البته سالمندان، استرس‌های زیادی را در این شرایط تحمل می‌کنند و بیش از سایر گروه‌ها در معرض خطرات جسمی و روانی قرار می‌گیرند که باید با آن‌ها صحبت کرد و با ایجاد محیطی امن مراقبت از آن‌ها را انجام داد. یکی از نکاتی که در نگهداری سالمندان در این شرایط باید به آن توجه ویژه داشت، تأمین دارو و مراقبت‌های پزشکی از آن‌ها است. ازآنجایی‌که سالمندان به داروهای خاص و مراقبت‌های پزشکی منظم نیاز دارند، بنابراین باید از وجود داروهایشان اطمینان حاصل کنیم و شرایط را به‌گونه‌ای فراهم کنیم که در صورت نیاز، سالمند را به کدام مرکز درمانی برسانیم. ازآنجایی‌که ترس ناشی از شرایط جامعه، حتی پس از آتش‌بس سالمندان را دچار تنش می‌کند، بنابراین لازم است اعضای خانواده از این قشر حمایت‌های عاطفی و روانی لازم را داشته باشند و فضایی امن ایجاد کنند و با حرف زدن از اضطراب و ترس آن‌ها بکاهند. نکته دیگری که در نگهداری و مراقبت از سالمندان در این شرایط مهم دیده می‌شود، آن است که آن‌ها را به کارهایی مشغول کنیم که آرامش‌بخش است و از انجام آن لذت می‌برند.»