خانواده‌ها همواره در مورد رشد قدی فرزندانشان نگران‌اند، خصوصا اگر فرزندشان نسبت به هم سن و سال‌های خود کوتاه‌تر باشد، می‌ترسند که فرزندشان «کوتاه» بماند! اما منظور از کوتاهی قد آن است که در یک کودک، اندازه قد در شرایط یکسان ازنظر جنس، سن و نژاد از سایر کودکان کوتاه‌تر باشد.
به‌لحاظ پزشکی دلایل زیادی برای توجیه رشد کم و کوتاه‌قدی کودکان وجود دارد مانند اختلال در عملکرد هورمون رشد، کم‌کاری غددی تیروئید، سندرم ترنر، سوءتغذیه، ناراحتی‌های روده‌ای و کلیه‌ها. هرچند که باید گفت اکثر کودکان قدکوتاه ازنظر سلامتی نرمال هستند ولی ممکن است ازنظر ژنتیکی کوتاه‌قد باشند یا ازلحاظ رشد کمی تأخیر داشته باشند.
براساس پژوهش‌های موجود، اکثر والدین کوتاه‌قد به‌صورت ژنتیکی فرزندان کوتاه‌قد دارند که این مسئله با عنوان کوتاه‌قدی ارثی مطرح می‌شود. این افراد اصولا دارای سن استخوانی نزدیک به سن طبیعی خودشان هستند که این مسئله نشانگر این حقیقت است که استخوان‌های آنها ظرفیت بیشتری برای رشد ندارد. لذا باوجود رشد طبیعی این افراد در سنین بلوغ نیز کوتاه‌قدتر از همسن و سال‌های خود بوده و بیشتر مشابه والدین خود هستند.
برخی دیگر از کودکان ازنظر ساختمان بدنی تأخیر رشد قدی دارند، این کودکان باوجود قدی کوتاه، سرعت رشد بالایی دارند و میزان رشد آنها طبیعی است.
البته این افراد معمولا با سن استخوانی کمتر از میزان مورد انتظار دیده شده‌اند که استخوان‌های آنها ظرفیت باقیمانده لازم برای افزایش قد را دارد، به‌طورمعمول این افراد به رشد قدی کامل و طبیعی تا پایان دوران بلوغ خود می‌رسند. البته در مقایسه این کودکان با دیگر اعضای خانواده ممکن است متوجه این تأخیر در سایر افراد خانواده شویم که کاملا طبیعی است. برخی پسران که دارای این شرایط هستند ممکن است نگران کوتاه‌قدی خود باشند. این افراد می‌توانند با مراجعه به پزشک متخصص غدد و تجویز تستوسترون توسط او، زمان شروع جهش رشد دوران بلوغ را جلو بیندازند.
قد افراد به چه عواملی وابسته است؟
در این میان سعیدرضا غفاری، متخصص ژنتیک نیز می‌گوید کوتاهی یا بلندی قد یک ارزش نیست اما نکته قابل‌توجه این است که کشوری که به لحاظ ژنتیکی دارای جمعیتی با قدبلند یا متوسط است، کاهش قد در آن نشانه‌ای از بیماری یا شرایط نامناسب زندگی است.
این متخصص در پاسخ به این پرسش که قد افراد به چه عواملی وابسته است و چه فاکتورهایی در تعیین قد افراد مؤثر است، عنوان می‌کند: «قد افراد به دو عامل عمده بستگی دارد؛ ژنتیک و شرایط زندگی اجتماعی و تغذیه. مهم‌ترین دلیل ژنتیک است. یعنی حدود ۸۰ درصد از دلایل این موضوع به ژنتیک برمی‌گردد؛ پس کوتاهی یا بلندی قد ما بیشتر به عامل ژنتیک بستگی دارد. ژنتیک هم به والدین، قومیت و جمعیت ما مربوط است. به زبان خیلی ساده اندازه قد هر فرد معدل قد والدین است. برای نمونه اگر مادر فردی بلندقد باشد و پدرش قدی متوسط داشته باشد، قد فرزند این دو از پدر خانواده بیشتر می‌شود. البته تعیین قد افراد به این سادگی نیست. چون موضوع قد یک موضوع جمعی است که به نسل‌های پیشین هم مرتبط است. این‌ها مباحث ژنتیک است و همانطور که گفتم اگر عوامل مؤثر در بلندی یا کوتاهی افراد را صد قسمت بکنیم ۸۰ قسمت آن ژنتیک است. آن ۲۰ درصد دیگر محیط و شرایط اجتماعی و تغذیه است. اگر نگران کوتاه شدن قد جامعه هستیم، نمی‌توانیم ژن‌های خود را عوض کنیم. چون از این لحاظ به نسل‌های پیشین و پدر و مادر خویش وابسته‌ایم.»
گاهی اثر محیط سبب می‌شود یک نسل از نسل پیشین بلندتر یا کوتاه‌تر شود
اما چه اتفاقی می‌افتد که یک نسل از نسل دیگر کوتاه‌تر یا بلندتر می‌شود؟ غفاری دراین‌باره می‌گوید: «این اثر محیط است که گاهی سبب می‌شود یک نسل از نسل پیشین بلندتر یا کوتاه‌تر شود. موضوع این است که ما نمی‌توانیم آنچه را که در وجودمان است عوض کنیم ولی می‌توانیم نحوه زندگی، تغذیه و بهره‌مندی از عواملی را که سبب رشد می‌شود تغییر دهیم. دیده شده که مثلاً مهاجرانی که از نظر اقتصادی و تغذیه ضعیف‌تر بودند وقتی به کشور مقصد رفته‌اند که وضعیت رشد بهتری داشتند، نسل بعدی از پدر و مادرها بلندقدتر بودند. گاهی این افزایش قد تا ۲۰ درصد است. حتی تا ۱۰ سانتیمتر. در این موارد ژن افراد که تغییری نکرده است. چون ژن این افراد وابسته به پدر و مادر است و نمی‌توانسته عوض شود پس دلیل افزایش قد را باید در نحوه زندگی، شرایط اجتماعی و تغذیه‌ای جست. طبق مطالعات انجام شده درمجموع روی ژن انسان ما ۷۰۰ قسمت مختلف را پیدا کرده‌ایم که روی قد مؤثرند. یعنی انسان یک ژن منحصربه‌فرد برای کوتاهی یا بلندی قد ندارد. این ۷۰۰ قسمت باهم ترکیب می‌شوند و از ترکیب آنان است که مشخص می‌کند فرد کوتاه‌قد است یا بلندقد. پس با مجموعه‌ای از تأثیرات مواجهیم. این ۷۰۰ نقطه همان ۸۰ درصد ژنتیک است که روی بلندی و کوتاهی قد تأثیر دارند. اما ۲۰ درصد دیگر به محیط و عوامل دیگر بستگی دارد. حالت برعکس هم وجود دارد. اگر ما در جمعیتی باشیم که ازلحاظ قدی دارای قدبلند یا متوسطی باشیم اما شرایط تغذیه ما نامناسب باشد، قد نسل بعدی در مقایسه با قد نسل والدین خود کوتاه‌تر می‌شود. موضوع این است که ما ژن‌های خود را به فرزندانمان منتقل می‌کنیم اما آنچه سبب می‌شود معدل قد فرزندان ما از ما کمتر شود به خاطر همان ۲۰ درصد است.»
ژن افراد ممکن است تغییر کند
غفاری در ادامه تصریح می‌کند: «هم ژن در کاهش یا افزایش قد مؤثر است و هم عوامل تغذیه‌ای و محیطی. همانطور که اشاره کردم عوامل مختلفی بر معدل قد افراد مؤثر است. بخش اعظم آن ژنتیک است و بخش اندک آن عوامل محیطی است. این عوامل محیطی هم عوامل تغذیه‌ای و هورمونی است. یعنی مسائلی که بیشتر در رشد اسکلتی و غضروف‌های افراد دخیل هستند. طبیعی است که آن عوامل محیطی یا تغذیه‌ای که در رشد و تحکیم اسکلت و استخوان‌ها تأثیر دارند، خودبهخود بر طول قد افراد هم تأثیر می‌گذارند. اگر برای مثال مصرف شیر کاهش پیدا می‌کند خودبهخود این نوع تغذیه روی استخوان‌سازی و کوتاهی قد افراد در نسل‌های بعدی تأثیر می‌گذارد.»
غفاری در این زمینه که آیا در طول سال‌های طولانی ژن‌های افراد تغییر می‌کنند، می‌گوید: «ژن افراد ممکن است تغییر کند. از طرفی هم به لحاظ ژنتیکی چه در انسان‌ها و چه در حیوانات افراد باکسانی که مشابهت ژنتیکی دارند ارتباط می‌گیرند و تولید نسل می‌کنند. برای همین است که افراد دارای قد مشابه تمایل بیشتری برای ازدواج با همدیگر دارند. درنتیجه اگر بدانید تمایل ژنتیکی به چه سمت است ضمن حفظ متوسط قد، در آینده هم افراد بلندقد را بیشتر خواهیم دید و هم افراد کوتاه‌قد را. اگر بخواهیم دچار کوتاهی قد و جمعیت کوتاه‌قد نشویم باید تغذیه خود را درست کنیم.»
نمی‌توان با دستکاری ژنتیکی قد افراد را تغییر داد
تأثیر دستکاری ژنتیکی در تغییر قد افراد نیز از دیگر مواردی است که غفاری به آن اشاره کرده و دراین‌باره توضیح می‌دهد: «در مورد انسان نمی‌توان با دستکاری ژنتیکی در یک نسل قد افراد را در نسل بعدی تغییر داد. در حوزه‌های غیرپزشکی مانند دامپزشکی یا تولید گیاهان می‌توان برای اصلاح نژاد اقداماتی را انجام داد و با اصلاح ژن‌ها در نسل بعدی تغییراتی را ایجاد کرد. اما در مورد انسان نمی‌توان از طریق مداخله در ژن افراد تغییراتی را انجام داد. تنها راهی که می‌توان از طریق آن در قد افراد تغییر ایجاد کرد همان رعایت موارد بهداشتی یا تغییر در سبک زندگی است.»
آنچه از جمع‌بندی اظهارات غفاری تا اینجا برمی‌آید این است که از دو عامل ژنتیک و عوامل تغذیه‌ای و فرهنگی، تغذیه می‌تواند برافزایش قد افراد تأثیر داشته باشد و حتی در کشورهای مختلف متوسط قد افراد تا ۱۰ سانتیمتر از این طریق افزایش‌یافته است. اما سؤال این است که آیا این افزایش قد که از طریقی جز ژنتیک ایجاد می‌شود، بازگشت‌پذیر است؟ یعنی اگر نسل فعلی به دلیل عوامل تغذیه‌ای کوتاه‌قد شده است، نسل بعدی هم کوتاه‌قد می‌ماند؟
غفاری پاسخ می‌دهد: «اگر کشورهای مختلف شرایط تغذیه خود را بهبود بدهند و شرایط زندگی را بهتر کنند نسل‌های بعد به همان ژن اولیه خود که بلندی قد است بازمی‌گردند. چون ژنتیک افراد که تغییر نکرده است. آنچه تغییر می‌کند تغذیه و سبک زندگی است که با بهبود آن می‌توان به همان قد قبلی بازگشت و قد افراد در این حالت شبیه قد نسل پدربزرگ‌هایشان می‌شود. پس می‌توان با بهبود شرایط تغذیه‌ای قد نسل بعدی را اصلاح کرد و طول قد آنها را به حالت طبیعی بازگرداند. یک نکته دیگر وجود دارد. آن‌هم این است که اگر مادران ما کوتاه‌قد شوند یا ازنظر فیزیکی جثه کوچک‌تری داشته باشند خودبهخود این اندام در دوران بارداری بر جنین آنها هم تأثیر می‌گذارد و نسلی که از این مادران متولد می‌شود خودبهخود کوتاه‌قد و ضعیف‌جثه خواهند شد.اما یک نکته را باید مدنظر قرار دهید و آن این است که کوتاهی قدی که از این طریق ایجاد می‌شود هم تحت تأثیر ژنتیک نیست. بلکه بستگی به عوامل تغذیه‌ای دارد. پس برای اصلاح آسیبی که ما در این نسل به خودمان و نسل‌های بعدی می‌زنیم طی چند نسل می‌توان به نقطه اول بازگشت و افراد به قد اجداد خود می‌رسند. مسئله این است که مادران فعلی هم شرایط مادران قبلی را در دوران بارداری خود ندارند. پس هم عوامل تغذیه‌ای آنها و هم عوامل فیزیکی مادران بر قد فرزندان تأثیر می‌گذارد. پس بازهم تأکید می‌کنم که مجموعه‌ای از عوامل در کوتاهی یا بلندی قد افراد تأثیر می‌گذارد. اما می‌توان گفت با بهبود شرایط می‌توان به شرایط اولیه بازگشت.»
این کارشناس تأکید می‌کند: «همانطور که اشاره کردم، ژن افراد قابل‌تغییر یا دستکاری نیست. پس وقتی نمی‌توان در بخش اعظم این داستان تغییری ایجاد کرد باید ۲۰ درصد باقیمانده را که اتفاقاً می‌تواند قد افراد را تحت تأثیر قرار دهد جدی گرفت. این ۲۰ درصد تنها به تغذیه هم مربوط نمی‌شود. می‌توان با ورزش و اصلاح دهه اول زندگی افراد متوسط قد افراد را افزایش داد. دهه اول زندگی افراد تأثیر بسیار زیادی بر قد افراد دارد. بیشترین زمانی که یک فرد رشد می‌کند و به طول قدش اضافه می‌شود اول مربوط به دوران جنینی است، که جنین در رحم مادر قرار دارد که تغذیه و سبک زندگی مادر بر رشد و سلامت فرد تأثیر می‌گذارد. بعد از تولد فرد هم دهه اول زندگی فرد یعنی از دوران نوزادی تا نوجوانی بهترین زمان برای رشد افراد است. دختران تا سنین ۱۲ تا ۱۳ سالگی و پسران تا سنین ۱۵ تا ۱۶ سالگی بیشترین رشد جسمی را تجربه می‌کنند و بعدازآن رشد افراد متوقف می‌شود. بنابراین هر اتفاقی که قرار است در مورد طول قد افراد رخ دهد باید در دوران کودکی و نوجوانی رخ دهد و در این دوران هم باید با بهبود تغذیه و ورزش و ایجاد شرایط مناسب برای زندگی افراد رخ دهد. بعدازاین سن، رشد افراد متوقف می‌شود و افراد در هر سنی که باشند در جوانی یا میانسالی، نمی‌توان انتظار داشت که به قد این افراد اضافه شود. پس باید اقدامات لازم انجام شود که افراد در این سنین بهترین رشد را تجربه کنند. حال چه اقدامات و راهکارهای فردی باشند و چه سیاست‌هایی که دولت‌ها اتخاذ می‌کنند.»
کوتاهی قد چه اهمیتی دارد؟
اما موضوع کوتاه شدن قد چه اهمیتی دارد؟ غفاری می‌گوید: «کوتاهی یا بلندی قد یک موضوع فرهنگی است. اما جدای از این بلندی قد افراد در میان اقوام و کشورهای مختلف نشان‌دهنده سلامتی است. ببینید گاهی نژادی به لحاظ ژنتیکی کلاً کوتاه‌قد محسوب می‌شوند پس در این حالت اینکه افراد این نژاد یا کشور همه کوتاه‌قد باشند، نشانه عدم سلامت نیست. یعنی ژن افراد ایجاب می‌کند که کوتاه‌قد باشند. اما زمانی هم هست که ژن افراد یک کشور ژن بلند یا متوسطی است و اگر افراد کوتاه‌قد شده‌اند به دلیل سوءتغذیه یا شرایط نامناسب است. در این حالت طبیعی است که کوتاهی قد نشانه خوبی نیست. چون همانطور که قد افراد کوتاه می‌شود ارگان‌ها و سایر اندام‌های بدن هم در معرض آسیب قرار می‌گیرند. پس بلندی قد افراد بیشتر نشانه‌ای از میزان سلامت آنان است. بنابراین جدای از مسائل فرهنگی که همه قومیت‌ها ترجیح می‌دهند قدبلندی داشته باشند این قد نشانی از سبک زندگی و سلامت افراد و شرایط زندگی نامناسب یا مراقبت‌های بهداشتی و تغذیه‌ای ضعیف است. در این حالت علاوه بر قد ارگان‌های دیگر بدن هم درگیر هستند. همچنین چون طول قد عمدتاً وابسته به سیستم استخوانی است طبیعتاً وقتی به دلیل شرایط تغذیه‌ای طول استخوان کاهش می‌یابد، این نشانه‌ای است که استخوان و اسکلت فرد از سلامت کافی برخوردار نیست و این نامناسب بودن شرایط جسمی در دوران کهولت و افزایش سن هم می‌تواند برای افراد در‌دسرساز باشد. برای همین است که درصد قابل‌توجهی از زنان و مردان ما در سنین بالا مشکلات استخوانی دارند که این هم متأثر از شرایط تغذیه‌ای است.»