نقش شرکت‌های دانش‌بنیان در بومی‌سازی فناوری صنایع مادر بررسی شد؛
بومی‌سازی فناوری، ضرورتی برای استقلال صنعتی
گروه اقتصادی
در دهه‌های اخیر پیشرفت‌های علمی و فناورانه در جمهوری اسلامی ایران با تکیه بر ظرفیت‌های داخلی، جایگاهی راهبردی در سیاست‌های توسعه‌ای کشور پیدا کرده است. در این میان، شرکت‌های دانش‌بنیان به عنوان موتور محرکه اقتصاد مبتنی بر دانش، نقشی کلیدی در تغییر رویکرد کشور از اقتصاد مبتنی بر منابع خام به اقتصادی با ارزش افزوده بالا ایفا کرده‌اند و حضور این شرکت‌ها در بخش‌های گوناگون صنعتی، از جمله صنایع مادر نظیر نفت، گاز، پتروشیمی، نیرو، معدن و فولاد، نویدبخش فصلی نوین از استقلال صنعتی و کاهش وابستگی به واردات تجهیزات شده است. درحقیقت می‌توان گفت در شرایطی که تحریم‌های ظالمانه بین‌المللی سعی دارند محدودیت‌هایی را به منظور دسترسی به فناوری‌های روز دنیا ایجاد کنند، رشد و حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان، نه‌تنها یک الزام، بلکه فرصتی بزرگ برای شکوفایی توان داخلی و شتاب‌بخشی به خودکفایی صنعتی محسوب می‌شود چراکه این شرکت‌ها با بهره‌گیری از ظرفیت نخبگان دانشگاهی، مهندسان جوان و پژوهشگران متعهد، موفق شده‌اند بسیاری از تجهیزات و قطعات پیچیده مورد نیاز صنایع مادر را طراحی، بومی‌سازی و تولید کنند؛ امری که در گذشته تنها در انحصار چند کشور توسعه‌یافته بود. از سوی دیگر، توجه ویژه مقام معظم رهبری به اقتصاد دانش‌بنیان، که در سال‌های اخیر به کرات مورد تأکید قرار گرفته، بستر مناسبی برای توسعه این حوزه فراهم کرده است. تأکید حضرت آیت‌الله خامنه‌ای بر حمایت از شرکت‌های نوآور، استفاده از توان داخلی و ضرورت کاهش وابستگی در بخش‌های حیاتی، مسیر روشن و راهگشایی را برای سیاست‌گذاری‌های کلان اقتصادی و صنعتی ترسیم کرده است. همچنین، مجلس شورای اسلامی و دولت نیز با طراحی و اجرای بسته‌های حمایتی، اعم از معافیت‌های مالیاتی، تسهیلات بانکی، اولویت در قراردادهای دولتی و رفع موانع تلاش کرده‌اند تا بستر رشد این شرکت‌ها را تسهیل و تسریع کنند. در ادامه این گزارش، با تمرکز بر نقش بی‌بدیل شرکت‌های دانش‌بنیان در بومی‌سازی فناوری و تولید قطعات راهبردی در صنایع مادر، به بررسی آثار اقتصادی، مزایای راهبردی، چالش‌های پیش‌رو و الزامات تقویت این مسیر پرداخته خواهد شد که می‌خوانید.
گام‌های دانش‌بنیان در خدمت صنایع
تا چند سال گذشته، بخش قابل‌توجهی از تجهیزات مورد نیاز در صنایع بزرگ کشور وارد می‌شد اما با حضور مؤثر شرکت‌های دانش‌بنیان، امروز بسیاری از این نیازها در داخل کشور تأمین می‌شود و به مسیر خودکفایی رسیده است. به‌عنوان نمونه، در صنعت نفت بیش از ۸۵ درصد تجهیزات عمومی و حدود ۷۰ درصد تجهیزات راهبردی اکنون به دست متخصصان داخلی و دانش‌بنیان‌ها تولید می‌شود. همچنین مطلوب است تا عنوان بداریم که برخی شرکت‌های دانش‌بنیان موفق به صادرات فناوری ساخت قطعات حساس به کشورهای همسایه نیز شده‌اند. یکی از مسیرهای مهم دانش‌بنیان‌ها در تولید فناوری، انتقال معکوس دانش فنی از طریق مهندسی معکوس و ارتقاء تدریجی فناوری بوده است.
در شرایط تحریمی سال‌های گذشته که امکان دسترسی به فناوری از شرکت‌های خارجی وجود نداشت، شرکت‌های فناور داخلی با روش‌هایی همچون بازطراحی قطعات، تست‌های میدانی، شبیه‌سازی‌های نرم‌افزاری و بهره‌گیری از دانش دانشگاه‌ها، به تولید دانش فنی بومی دست یافتند. مثال قابل‌توجه در این زمینه، بومی‌سازی تجهیزات حفاری در میدان‌های نفتی جنوب کشور است که پیش‌تر تنها چند کشور محدود در اختیار داشتند و امروز به همت متخصصان داخلی، نه‌تنها بخشی از تجهیزات پیچیده ساخته می‌شود، بلکه توان نگهداشت و تعمیر آن‌ها نیز در کشور فراهم شده است. افزون بر این صنایع دانش‌بنیان به دلیل ماهیت تخصص‌محور خود، اشتغال کیفی ایجاد می‌کنند. برخلاف مشاغل صرفاً خدماتی یا کم‌مهارت، شرکت‌های فناور نیازمند نیروهای متخصص در حوزه‌های مهندسی، طراحی، مواد، کنترل کیفی، IT و اتوماسیون صنعتی هستند. این موضوع به خودی خود، نوعی افزایش بهره‌وری منابع انسانی کشور به شمار می‌آید. آمارهای رسمی نشان می‌دهد که بیش از ۳۰۰ هزار نفر در شرکت‌های دانش‌بنیان مشغول به کار هستند که سهم قابل توجهی از آن‌ها در بخش‌های مرتبط با صنایع مادر فعالیت دارند.
رفع گلوگاه‌های راهبردی در تولید
یکی از چالش‌های همیشگی صنایع مادر، کندی روند تولید به دلیل کمبود قطعات بوده است. طی سال‌های گذشته با توجه به محدودیت‌های ناشی از تحریم‌ها، این روند همواره با چالش‌هایی همراه شده است. در چنین شرایطی، شرکت‌های دانش‌بنیان با شناسایی گلوگاه‌ها و تأمین قطعات حساس، مانع از توقف خطوط تولید شده‌اند و چه‌بسا رشد تولید را نیز عملیاتی ساخته‌اند. به‌عنوان مثال، در صنعت فولاد کشور، برخی شرکت‌های فناور موفق به طراحی و ساخت الکترودهای گرافیتی و تجهیزات مرتبط با این حوزه شده‌اند که پیش‌تر به‌صورت کامل وارداتی بود.
اثرات این روند در تحقق سیاست‌های حمایتی از تولید و بومی‌سازی
نقش شرکت‌های دانش‌بنیان در بومی‌سازی، به طورکامل با اهداف کلان سیاست‌های اقتصاد مقاومتی، تولید دانش‌بنیان، جهش تولید و حمایت از صنایع راهبردی همراستا ست. از جمله اثرات مستقیم این روند می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
افزایش تاب‌آوری اقتصادی: با کاهش وابستگی به واردات و ارتقاء تولید داخلی قطعات و فناوری، کشور از شوک‌های بیرونی نظیر تحریم یا چالش‌های بین‌المللی به کمترین میزان ممکن تأثیر می‌پذیرد. درحقیقت می‌توان گفت که بومی‌سازی، همان‌گونه که در دوران کرونا دیده شد، توان کشور را در حفظ عملکرد صنایع اساسی تضمین می‌کند.
افزایش تراز تجاری و جلوگیری از خروج ارز: ساخت داخل تجهیزات گران‌قیمت صنعتی، از خروج میلیاردها دلار ارز جلوگیری کرده است. طبق گزارش‌ها، تنها در صنعت گاز، ساخت داخل برخی قطعات کلیدی، بیش از ۵۰۰ میلیون دلار صرفه‌جویی ارزی به همراه داشته است.
تقویت پیوند میان صنعت و دانشگاه: اغلب شرکت‌های دانش‌بنیان از دل مراکز علمی و دانشگاهی متولد شده‌اند یا با آن‌ها همکاری نزدیک دارند و این پیوند موجب افزایش اثربخشی تحقیقات دانشگاهی و تجاری‌سازی پژوهش‌های علمی شده است.
افزایش رقابت‌پذیری داخلی و منطقه‌ای: مادامی که یک قطعه یا فناوری در داخل کشور تولید می‌شود، همزمان باعث ایجاد رقابت درون‌زا میان شرکت‌ها برای بهبود کیفیت و قیمت می‌شود. از سوی دیگر، در شرایط کنونی که برخی کشورهای منطقه به دنبال خودکفایی در صنایع مادر هستند، فناوری بومی‌شده ایرانی می‌تواند ارزش صادراتی فراوانی را نیز داشته باشد.
چالش‌ها و ضرورت استمرار حمایت‌ها
با وجود پیشرفت‌های ارزشمند، این مسیر همچنان با برخی موانع نیز مواجه است. تأمین مالی، تأخیر در پرداخت مطالبات، پیچیدگی در فرآیندهای اداری از جمله چالش‌هایی است که می‌بایست برطرف گردد. همچنین برخی شرکت‌های فناور گلایه دارند که علی‌رغم تولید محصول کیفی، بخش‌های صنعتی تمایلی به جایگزینی محصول داخلی با نمونه خارجی ندارند و از این رو، انتظار می‌رود که دستگاه‌های دولتی، ضمن حفظ استانداردها، نسبت به ایجاد بستر رقابت واقعی و منصفانه برای محصولات دانش‌بنیان داخلی اقدام کنند و بستر استفاده هرچهتمامتر از محصولات داخلی را فراهم سازند.
شرکت‌های دانش‌بنیان، سنگ‌بنای خودکفایی صنعتی
در پایان ضرورت دارد تا عنوان بداریم که مسیر بومی‌سازی فناوری بدون حضور شرکت‌های دانش‌بنیان، مسیری ناهموار خواهد بود. آن‌چه امروز به آن نیاز است، ترکیبی از انگیزه هرچهتمامتر، بهره‌گیری کامل از ظرفیت علمی و حمایت هدفمند از فعالان فناور است چراکه شرکت‌های دانش‌بنیان، نه‌تنها حلقه اتصال علم و صنعت، بلکه بستری مطمئن برای رونق کامل صنایع کشور هستند. درحقیقت تجربه موفق ساخت ده‌ها نوع قطعه، تجهیز و فناوری در صنایع کشور اثبات کرده است که اگر بهره‌گیری کامل از ظرفیت‌های داخلی، تسهیل‌گری و پیگیری دقیق در سطح اجرا وجود داشته باشد، هیچ چیز مانع در مسیر پیشرفت روزافزون کشور نخواهد بود. بنابراین می‌توان گفت؛ امروز نیز بیش از هر زمان دیگر به رشد اقتصادی پایدار و توسعه صنعتی نیاز است و استمرار توجه به شرکت‌های دانش‌بنیان، نه‌تنها نیاز علمی و صنعتی، بلکه ضرورتی برای تاب آوری اقتصادی، رشد اشتغال و اقتدار هرچهتمامتر فناورانه کشور به شمار می‌آید.
در دهه‌های اخیر پیشرفت‌های علمی و فناورانه در جمهوری اسلامی ایران با تکیه بر ظرفیت‌های داخلی، جایگاهی راهبردی در سیاست‌های توسعه‌ای کشور پیدا کرده است. در این میان، شرکت‌های دانش‌بنیان به عنوان موتور محرکه اقتصاد مبتنی بر دانش، نقشی کلیدی در تغییر رویکرد کشور از اقتصاد مبتنی بر منابع خام به اقتصادی با ارزش افزوده بالا ایفا کرده‌اند و حضور این شرکت‌ها در بخش‌های گوناگون صنعتی، از جمله صنایع مادر نظیر نفت، گاز، پتروشیمی، نیرو، معدن و فولاد، نویدبخش فصلی نوین از استقلال صنعتی و کاهش وابستگی به واردات تجهیزات شده است. درحقیقت می‌توان گفت در شرایطی که تحریم‌های ظالمانه بین‌المللی سعی دارند محدودیت‌هایی را به منظور دسترسی به فناوری‌های روز دنیا ایجاد کنند، رشد و حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان، نه‌تنها یک الزام، بلکه فرصتی بزرگ برای شکوفایی توان داخلی و شتاب‌بخشی به خودکفایی صنعتی محسوب می‌شود چراکه این شرکت‌ها با بهره‌گیری از ظرفیت نخبگان دانشگاهی، مهندسان جوان و پژوهشگران متعهد، موفق شده‌اند بسیاری از تجهیزات و قطعات پیچیده مورد نیاز صنایع مادر را طراحی، بومی‌سازی و تولید کنند؛ امری که در گذشته تنها در انحصار چند کشور توسعه‌یافته بود. از سوی دیگر، توجه ویژه مقام معظم رهبری به اقتصاد دانش‌بنیان، که در سال‌های اخیر به کرات مورد تأکید قرار گرفته، بستر مناسبی برای توسعه این حوزه فراهم کرده است. تأکید حضرت آیت‌الله خامنه‌ای بر حمایت از شرکت‌های نوآور، استفاده از توان داخلی و ضرورت کاهش وابستگی در بخش‌های حیاتی، مسیر روشن و راهگشایی را برای سیاست‌گذاری‌های کلان اقتصادی و صنعتی ترسیم کرده است. همچنین، مجلس شورای اسلامی و دولت نیز با طراحی و اجرای بسته‌های حمایتی، اعم از معافیت‌های مالیاتی، تسهیلات بانکی، اولویت در قراردادهای دولتی و رفع موانع تلاش کرده‌اند تا بستر رشد این شرکت‌ها را تسهیل و تسریع کنند. در ادامه این گزارش، با تمرکز بر نقش بی‌بدیل شرکت‌های دانش‌بنیان در بومی‌سازی فناوری و تولید قطعات راهبردی در صنایع مادر، به بررسی آثار اقتصادی، مزایای راهبردی، چالش‌های پیش‌رو و الزامات تقویت این مسیر پرداخته خواهد شد که می‌خوانید.
گام‌های دانش‌بنیان در خدمت صنایع
تا چند سال گذشته، بخش قابل‌توجهی از تجهیزات مورد نیاز در صنایع بزرگ کشور وارد می‌شد اما با حضور مؤثر شرکت‌های دانش‌بنیان، امروز بسیاری از این نیازها در داخل کشور تأمین می‌شود و به مسیر خودکفایی رسیده است. به‌عنوان نمونه، در صنعت نفت بیش از ۸۵ درصد تجهیزات عمومی و حدود ۷۰ درصد تجهیزات راهبردی اکنون به دست متخصصان داخلی و دانش‌بنیان‌ها تولید می‌شود. همچنین مطلوب است تا عنوان بداریم که برخی شرکت‌های دانش‌بنیان موفق به صادرات فناوری ساخت قطعات حساس به کشورهای همسایه نیز شده‌اند. یکی از مسیرهای مهم دانش‌بنیان‌ها در تولید فناوری، انتقال معکوس دانش فنی از طریق مهندسی معکوس و ارتقاء تدریجی فناوری بوده است.
در شرایط تحریمی سال‌های گذشته که امکان دسترسی به فناوری از شرکت‌های خارجی وجود نداشت، شرکت‌های فناور داخلی با روش‌هایی همچون بازطراحی قطعات، تست‌های میدانی، شبیه‌سازی‌های نرم‌افزاری و بهره‌گیری از دانش دانشگاه‌ها، به تولید دانش فنی بومی دست یافتند. مثال قابل‌توجه در این زمینه، بومی‌سازی تجهیزات حفاری در میدان‌های نفتی جنوب کشور است که پیش‌تر تنها چند کشور محدود در اختیار داشتند و امروز به همت متخصصان داخلی، نه‌تنها بخشی از تجهیزات پیچیده ساخته می‌شود، بلکه توان نگهداشت و تعمیر آن‌ها نیز در کشور فراهم شده است. افزون بر این صنایع دانش‌بنیان به دلیل ماهیت تخصص‌محور خود، اشتغال کیفی ایجاد می‌کنند. برخلاف مشاغل صرفاً خدماتی یا کم‌مهارت، شرکت‌های فناور نیازمند نیروهای متخصص در حوزه‌های مهندسی، طراحی، مواد، کنترل کیفی، IT و اتوماسیون صنعتی هستند. این موضوع به خودی خود، نوعی افزایش بهره‌وری منابع انسانی کشور به شمار می‌آید. آمارهای رسمی نشان می‌دهد که بیش از ۳۰۰ هزار نفر در شرکت‌های دانش‌بنیان مشغول به کار هستند که سهم قابل توجهی از آن‌ها در بخش‌های مرتبط با صنایع مادر فعالیت دارند.
رفع گلوگاه‌های راهبردی در تولید
یکی از چالش‌های همیشگی صنایع مادر، کندی روند تولید به دلیل کمبود قطعات بوده است. طی سال‌های گذشته با توجه به محدودیت‌های ناشی از تحریم‌ها، این روند همواره با چالش‌هایی همراه شده است. در چنین شرایطی، شرکت‌های دانش‌بنیان با شناسایی گلوگاه‌ها و تأمین قطعات حساس، مانع از توقف خطوط تولید شده‌اند و چه‌بسا رشد تولید را نیز عملیاتی ساخته‌اند. به‌عنوان مثال، در صنعت فولاد کشور، برخی شرکت‌های فناور موفق به طراحی و ساخت الکترودهای گرافیتی و تجهیزات مرتبط با این حوزه شده‌اند که پیش‌تر به‌صورت کامل وارداتی بود.
اثرات این روند در تحقق سیاست‌های حمایتی از تولید و بومی‌سازی
نقش شرکت‌های دانش‌بنیان در بومی‌سازی، به طورکامل با اهداف کلان سیاست‌های اقتصاد مقاومتی، تولید دانش‌بنیان، جهش تولید و حمایت از صنایع راهبردی همراستا ست. از جمله اثرات مستقیم این روند می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
افزایش تاب‌آوری اقتصادی: با کاهش وابستگی به واردات و ارتقاء تولید داخلی قطعات و فناوری، کشور از شوک‌های بیرونی نظیر تحریم یا چالش‌های بین‌المللی به کمترین میزان ممکن تأثیر می‌پذیرد. درحقیقت می‌توان گفت که بومی‌سازی، همان‌گونه که در دوران کرونا دیده شد، توان کشور را در حفظ عملکرد صنایع اساسی تضمین می‌کند.
افزایش تراز تجاری و جلوگیری از خروج ارز: ساخت داخل تجهیزات گران‌قیمت صنعتی، از خروج میلیاردها دلار ارز جلوگیری کرده است. طبق گزارش‌ها، تنها در صنعت گاز، ساخت داخل برخی قطعات کلیدی، بیش از ۵۰۰ میلیون دلار صرفه‌جویی ارزی به همراه داشته است.
تقویت پیوند میان صنعت و دانشگاه: اغلب شرکت‌های دانش‌بنیان از دل مراکز علمی و دانشگاهی متولد شده‌اند یا با آن‌ها همکاری نزدیک دارند و این پیوند موجب افزایش اثربخشی تحقیقات دانشگاهی و تجاری‌سازی پژوهش‌های علمی شده است.
افزایش رقابت‌پذیری داخلی و منطقه‌ای: مادامی که یک قطعه یا فناوری در داخل کشور تولید می‌شود، همزمان باعث ایجاد رقابت درون‌زا میان شرکت‌ها برای بهبود کیفیت و قیمت می‌شود. از سوی دیگر، در شرایط کنونی که برخی کشورهای منطقه به دنبال خودکفایی در صنایع مادر هستند، فناوری بومی‌شده ایرانی می‌تواند ارزش صادراتی فراوانی را نیز داشته باشد.
چالش‌ها و ضرورت استمرار حمایت‌ها
با وجود پیشرفت‌های ارزشمند، این مسیر همچنان با برخی موانع نیز مواجه است. تأمین مالی، تأخیر در پرداخت مطالبات، پیچیدگی در فرآیندهای اداری از جمله چالش‌هایی است که می‌بایست برطرف گردد. همچنین برخی شرکت‌های فناور گلایه دارند که علی‌رغم تولید محصول کیفی، بخش‌های صنعتی تمایلی به جایگزینی محصول داخلی با نمونه خارجی ندارند و از این رو، انتظار می‌رود که دستگاه‌های دولتی، ضمن حفظ استانداردها، نسبت به ایجاد بستر رقابت واقعی و منصفانه برای محصولات دانش‌بنیان داخلی اقدام کنند و بستر استفاده هرچهتمامتر از محصولات داخلی را فراهم سازند.
شرکت‌های دانش‌بنیان، سنگ‌بنای خودکفایی صنعتی
در پایان ضرورت دارد تا عنوان بداریم که مسیر بومی‌سازی فناوری بدون حضور شرکت‌های دانش‌بنیان، مسیری ناهموار خواهد بود. آن‌چه امروز به آن نیاز است، ترکیبی از انگیزه هرچهتمامتر، بهره‌گیری کامل از ظرفیت علمی و حمایت هدفمند از فعالان فناور است چراکه شرکت‌های دانش‌بنیان، نه‌تنها حلقه اتصال علم و صنعت، بلکه بستری مطمئن برای رونق کامل صنایع کشور هستند. درحقیقت تجربه موفق ساخت ده‌ها نوع قطعه، تجهیز و فناوری در صنایع کشور اثبات کرده است که اگر بهره‌گیری کامل از ظرفیت‌های داخلی، تسهیل‌گری و پیگیری دقیق در سطح اجرا وجود داشته باشد، هیچ چیز مانع در مسیر پیشرفت روزافزون کشور نخواهد بود. بنابراین می‌توان گفت؛ امروز نیز بیش از هر زمان دیگر به رشد اقتصادی پایدار و توسعه صنعتی نیاز است و استمرار توجه به شرکت‌های دانش‌بنیان، نه‌تنها نیاز علمی و صنعتی، بلکه ضرورتی برای تاب آوری اقتصادی، رشد اشتغال و اقتدار هرچهتمامتر فناورانه کشور به شمار می‌آید.
