چگونه می‌توان با تکیه بر توان داخلی، کشاورزی را فناورانه کرد؟
فناوری، نسخه نجات کشاورزی
گروه اقتصادی
در شرایطی که تحولات جهانی حوزه غذا، انرژی و منابع طبیعی با شتابی بی‌سابقه در حال وقوع است، کشورمان نیز با درک اهمیت راهبردی امنیت غذایی، گام در مسیر تحول فناورانه در کشاورزی گذاشته است. امروز دیگر کشاورزی تنها به معنای کشت و برداشت نیست، بلکه به معنای بهره‌گیری از دانش، داده، فناوری و نوآوری برای تضمین آینده معیشت و اقتدار اقتصادی کشور است. دولت چهاردهم و مجموعه وزارت جهاد کشاورزی، با تأکید رهبر معظم انقلاب اسلامی بر اقتصاد دانش‌بنیان، اینک بیش‌ازپیش مأموریت جدیدی را دنبال می‌کنند و آن‌هم فناوری کردن حوزه‌های مختلف کشاورزی با تکیه‌بر توان داخلی و شرکت‌های دانش‌بنیان ایرانی کرد. درتشریح بیش‌تر این موضوع مطلوب است تا عنوان بداریم که در سال‌های اخیر، وزارت جهاد کشاورزی در کنار سیاست‌های سنتی خود، رویکردی تازه را در دستور کار قرار داده است؛ رویکردی که بر دانش‌محوری و تولید فناورانه تأکید دارد. در همین راستا، معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری و صندوق نوآوری و شکوفایی در کنار جهاد کشاورزی، بسترهایی را برای ورود شرکت‌های دانش‌بنیان به عرصه تولید، آبیاری هوشمند، کود و سم بومی‌سازی‌شده و اصلاح بذر ایجاد کرده‌اند. به گفته مسئولان این وزارتخانه، امروز بیش از ۱۲۰۰ شرکت دانش‌بنیان به‌صورت مستقیم یا غیرمستقیم در زنجیره تأمین محصولات کشاورزی فعالیت دارند؛ از تولید سنسورهای رطوبت خاک و پهپادهای کشاورزی گرفته تا طراحی سامانه‌های دیجیتال رصد محصولات و کنترل آفات. نتیجه این حرکت تدریجی اما پیوسته، افزایش ظرفیت تولید، کاهش هدررفت منابع و مهم‌تر از همه کاهش وابستگی کشور به نهاده‌های وارداتی بوده است. به طورکل نیز باید بگوییم که امنیت غذایی یکی از ارکان اصلی اقتدار اقتصادی است. تجربه جهانی نشان داده است که هر کشوری که بتواند زنجیره تأمین غذایی خود را بر پایه فناوری داخلی سامان دهد، در برابر تحریم و چالش‌ها مقاوم‌تر خواهد بود و کشورمان نیز با درک همین منطق، سیاست خودکفایی فناورانه در کشاورزی را دنبال می‌کند. به‌عنوان‌مثال در بخش زراعت، استفاده از پهپادهای بومی برای پایش مزارع گندم، برنج و کلزا باعث صرفه‌جویی چشمگیر در مصرف آب و سموم شده است. در بخش دامپروری، سیستم‌های هوشمند تغذیه و شناسایی دام توانسته‌اند هزینه تولید را کاهش دهند و بهره‌وری را افزایش دهند. در صنایع غذایی و فرآوری، دستگاه‌های ساخت داخل جایگزین بسیاری از تجهیزات وارداتی شده‌اند. درحقیقت وزارت جهاد کشاورزی اکنون با همراهی دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی، در پی آن است که فناوری را از سطح آزمایشگاه به سطح مزرعه و بازار برساند؛ هدفی که تحقق آن می‌تواند چهره کشاورزی را دگرگون سازد.
خودکفایی فناورانه؛ مأموریت ملی برای رشد اقتصادی
در سال‌های گذشته، وابستگی به واردات برخی نهاده‌ها همچون بذر، سموم و کود شیمیایی، چالش بزرگی برای بخش کشاورزی بود اما امروز شرکت‌های داخلی توانسته‌اند بخش مهمی از این نیازها را تأمین کنند. تولید بذرهای مقاوم به خشکی، طراحی سیستم‌های آبیاری هوشمند با حسگرهای بومی و تولید کودهای زیستی ازجمله دستاوردهای اخیر است. هدف از این رویکرد تنها جایگزینی واردات نیست، بلکه ایجاد یک زنجیره ارزش‌افزوده داخلی است؛ زنجیره‌ای که از دانش دانشگاهی آغاز می‌شود، در شرکت‌های فناور به محصول تبدیل می‌شود و در نهایت به دست کشاورز می‌رسد. به گفته کارشناسان، اگر این فرآیند به‌درستی تکمیل شود، ایران قادر خواهد بود بخش بزرگی از تولیدات فناورانه خود را صادر کرده و چه‌بسا در بازار منطقه‌ای محصولات کشاورزی دانش‌بنیان پیشتاز شود.
نقش دولت و سازمان برنامه در هدایت هدفمند منابع
یکی از تحولات قابل‌توجه در سال جاری، تغییر نگاه دولت در بودجه‌ریزی حوزه کشاورزی است. رئیس سازمان برنامه‌وبودجه کشور به‌تازگی اعلام کرده است که بودجه‌های پراکنده حوزه علم و فناوری باید به‌صورت هدفمند به سمت تولیدات مشخص هدایت شود؛ به‌ویژه در بخش کشاورزی. این تصمیم به معنای پایان رویکرد تزریق بودجه‌های بدون خروجی و آغاز دوره پیوند علم، بودجه و تولید است. به گفته کارشناسان، اگر این مدل در بخش کشاورزی به‌درستی اجرا شود، شاهد شکل‌گیری نقشه جامع فناوری کشاورزی خواهیم بود؛ طرحی که منابع مالی، ظرفیت‌های علمی و نیازهای بازار را در یک چارچوب هماهنگ به هم پیوند می‌دهد.
از داده تا تصمیم‌گیری هوشمند
یکی از محورهای مهم فناوری در کشاورزی، استفاده از داده و هوش مصنوعی است. در این زمینه نیز گام‌های قابل‌توجهی برداشته شده است. سامانه‌های جدید پیش‌بینی بارش و خشکسالی، سیستم‌های هشدار سریع آفات و نرم‌افزارهای تحلیل بازار محصولات کشاورزی، نمونه‌هایی از همین تلاش‌ها هستند. این سامانه‌ها به کشاورزان کمک می‌کنند تا تصمیمات خود را بر اساس داده‌های دقیق و علمی اتخاذ کنند. نتیجه، افزایش بهره‌وری و کاهش ریسک در تولید است.
نقش بخش خصوصی و دانش‌بنیان‌ها در تحول آینده
فناوری‌کردن کشاورزی بدون حضور بخش خصوصی و شرکت‌های دانش‌بنیان ممکن نیست. درواقع دولت باید نقش تسهیلگر و پشتیبان را ایفا کند و میدان عمل را برای فعالان فناور باز بگذارد. در سال‌های اخیر، صندوق‌های سرمایه‌گذاری خطرپذیر در حوزه کشاورزی نیز فعال شده‌اند. این صندوق‌ها با تأمین سرمایه اولیه برای شرکت‌های نوپا، مسیر ورود فناوری‌های نو مانند اینترنت اشیاء و ربات‌های کشاورزی را به مزرعه ایرانی هموار می‌سازند. برخی از این شرکت‌ها اکنون موفق شده‌اند با تولید تجهیزات بومی آبیاری و سنجش‌ازدور، نه‌تنها نیاز داخلی را تأمین کنند بلکه محصولات خود را به کشورهای منطقه صادر نمایند.
کشاورز فناور؛ بازیگر اصلی اقتصاد آینده
تحول کشاورزی درنهایت باید به نفع کشاورز تمام شود. هدف از هوشمندسازی و فناورانه‌کردن این بخش، افزایش درآمد، کاهش هزینه و ارتقای کیفیت زندگی کشاورزان است. دولت با همکاری جهاد کشاورزی و معاونت علمی، طرح‌هایی برای آموزش کشاورزان در زمینه فناوری‌های نوین در دست اجرا دارد؛ ازجمله مدارس مزرعه‌ای دیجیتال که در چند استان به‌صورت پایلوت آغاز شده‌اند. در این مدارس، کشاورزان با روش‌های نوین کاشت، مدیریت مصرف آب، کنترل هوشمند آفات و استفاده از پهپاد آشنا می‌شوند. کارشناسان معتقدند این آموزش‌ها به‌مرور موجب خواهد شد نسل جدید کشاورزان ایرانی، نه تنها تولیدکننده بلکه کارآفرینان فناور باشند.
کشاورزی دانش‌بنیان، محور پیشرفت پایدار
با توجه به شرایط اقلیمی کشور، رشد جمعیت و تغییرات بازار جهانی غذا، فناوری‌محور شدن جهاد کشاورزی دیگر یک انتخاب نیست، بلکه یک ضرورت است.امروز همه عوامل از اراده دولت تا ظرفیت دانشگاه‌ها، از حضور شرکت‌های دانش‌بنیان تا حمایت رسانه‌ها دست‌به‌دست هم داده‌اند تا مسیر جدیدی در کشاورزی گشوده شود؛ مسیری که می‌تواند الگوی موفق اقتصاد مقاومتی در عمل باشد. اگر این روند باثبات و مدیریت درست ادامه یابد، کشاورزی نه‌تنها از واردکننده برخی محصولات و فناوری‌ها به صادرکننده تبدیل خواهد شد، بلکه به نماد خودکفایی علمی و اقتصادی کشور بدل می‌گردد.
سخن پایانی
اکنون‌که کشور در مسیر تحقق اقتصاد مقاومتی و خودکفایی پایدار حرکت می‌کند، بخش کشاورزی بیش از هر زمان دیگر نیازمند بازتعریف بر مبنای علم، فناوری و نوآوری است. در شرایطی که چالش‌های اقلیمی و برخی تحریم‌های اقتصادی مطرح است، تکیه‌بر توان نخبگان داخلی و شرکت‌های دانش‌بنیان می‌تواند سپر دفاعی مطمئنی در برابر این نوسانات باشد. درحقیقت فناورانه‌شدن جهاد کشاورزی تنها یک انتخاب نیست، بلکه ضرورتی حیاتی است و تجربه‌های موفق داخلی در زمینه هوشمندسازی آبیاری، به‌کارگیری پهپادهای بومی برای پایش مزارع، استفاده از بذرهای مقاوم تولید داخل و سامانه‌های داده‌محور در کنترل آفات، نشان داده است که می‌توان با دانش ایرانی، کشاورزی را بیش‌ازپیش نجات داد و توسعه بخشید. از سوی دیگر، حرکت به‌سوی کشاورزی دانش‌بنیان، یک فرصت اقتصادی بزرگ نیز هست؛ چرا که علاوه برافزایش بهره‌وری و کاهش ضایعات، زمینه اشتغال جوانان تحصیل‌کرده و بازگشت نخبگان به عرصه تولید را فراهم می‌سازد. این تحول فناورانه، پلی است میان دانشگاه، صنعت و مزرعه پلی که اگر با حمایت دولت و مشارکت مردم تکمیل شود، می‌تواند کشاورزی کشور را از یک بخش مصرف‌کننده به بخش پیش‌رو و صادرکننده فناوری بدل کند.
در شرایطی که تحولات جهانی حوزه غذا، انرژی و منابع طبیعی با شتابی بی‌سابقه در حال وقوع است، کشورمان نیز با درک اهمیت راهبردی امنیت غذایی، گام در مسیر تحول فناورانه در کشاورزی گذاشته است. امروز دیگر کشاورزی تنها به معنای کشت و برداشت نیست، بلکه به معنای بهره‌گیری از دانش، داده، فناوری و نوآوری برای تضمین آینده معیشت و اقتدار اقتصادی کشور است. دولت چهاردهم و مجموعه وزارت جهاد کشاورزی، با تأکید رهبر معظم انقلاب اسلامی بر اقتصاد دانش‌بنیان، اینک بیش‌ازپیش مأموریت جدیدی را دنبال می‌کنند و آن‌هم فناوری کردن حوزه‌های مختلف کشاورزی با تکیه‌بر توان داخلی و شرکت‌های دانش‌بنیان ایرانی کرد. درتشریح بیش‌تر این موضوع مطلوب است تا عنوان بداریم که در سال‌های اخیر، وزارت جهاد کشاورزی در کنار سیاست‌های سنتی خود، رویکردی تازه را در دستور کار قرار داده است؛ رویکردی که بر دانش‌محوری و تولید فناورانه تأکید دارد. در همین راستا، معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری و صندوق نوآوری و شکوفایی در کنار جهاد کشاورزی، بسترهایی را برای ورود شرکت‌های دانش‌بنیان به عرصه تولید، آبیاری هوشمند، کود و سم بومی‌سازی‌شده و اصلاح بذر ایجاد کرده‌اند. به گفته مسئولان این وزارتخانه، امروز بیش از ۱۲۰۰ شرکت دانش‌بنیان به‌صورت مستقیم یا غیرمستقیم در زنجیره تأمین محصولات کشاورزی فعالیت دارند؛ از تولید سنسورهای رطوبت خاک و پهپادهای کشاورزی گرفته تا طراحی سامانه‌های دیجیتال رصد محصولات و کنترل آفات. نتیجه این حرکت تدریجی اما پیوسته، افزایش ظرفیت تولید، کاهش هدررفت منابع و مهم‌تر از همه کاهش وابستگی کشور به نهاده‌های وارداتی بوده است. به طورکل نیز باید بگوییم که امنیت غذایی یکی از ارکان اصلی اقتدار اقتصادی است. تجربه جهانی نشان داده است که هر کشوری که بتواند زنجیره تأمین غذایی خود را بر پایه فناوری داخلی سامان دهد، در برابر تحریم و چالش‌ها مقاوم‌تر خواهد بود و کشورمان نیز با درک همین منطق، سیاست خودکفایی فناورانه در کشاورزی را دنبال می‌کند. به‌عنوان‌مثال در بخش زراعت، استفاده از پهپادهای بومی برای پایش مزارع گندم، برنج و کلزا باعث صرفه‌جویی چشمگیر در مصرف آب و سموم شده است. در بخش دامپروری، سیستم‌های هوشمند تغذیه و شناسایی دام توانسته‌اند هزینه تولید را کاهش دهند و بهره‌وری را افزایش دهند. در صنایع غذایی و فرآوری، دستگاه‌های ساخت داخل جایگزین بسیاری از تجهیزات وارداتی شده‌اند. درحقیقت وزارت جهاد کشاورزی اکنون با همراهی دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی، در پی آن است که فناوری را از سطح آزمایشگاه به سطح مزرعه و بازار برساند؛ هدفی که تحقق آن می‌تواند چهره کشاورزی را دگرگون سازد.
خودکفایی فناورانه؛ مأموریت ملی برای رشد اقتصادی
در سال‌های گذشته، وابستگی به واردات برخی نهاده‌ها همچون بذر، سموم و کود شیمیایی، چالش بزرگی برای بخش کشاورزی بود اما امروز شرکت‌های داخلی توانسته‌اند بخش مهمی از این نیازها را تأمین کنند. تولید بذرهای مقاوم به خشکی، طراحی سیستم‌های آبیاری هوشمند با حسگرهای بومی و تولید کودهای زیستی ازجمله دستاوردهای اخیر است. هدف از این رویکرد تنها جایگزینی واردات نیست، بلکه ایجاد یک زنجیره ارزش‌افزوده داخلی است؛ زنجیره‌ای که از دانش دانشگاهی آغاز می‌شود، در شرکت‌های فناور به محصول تبدیل می‌شود و در نهایت به دست کشاورز می‌رسد. به گفته کارشناسان، اگر این فرآیند به‌درستی تکمیل شود، ایران قادر خواهد بود بخش بزرگی از تولیدات فناورانه خود را صادر کرده و چه‌بسا در بازار منطقه‌ای محصولات کشاورزی دانش‌بنیان پیشتاز شود.
نقش دولت و سازمان برنامه در هدایت هدفمند منابع
یکی از تحولات قابل‌توجه در سال جاری، تغییر نگاه دولت در بودجه‌ریزی حوزه کشاورزی است. رئیس سازمان برنامه‌وبودجه کشور به‌تازگی اعلام کرده است که بودجه‌های پراکنده حوزه علم و فناوری باید به‌صورت هدفمند به سمت تولیدات مشخص هدایت شود؛ به‌ویژه در بخش کشاورزی. این تصمیم به معنای پایان رویکرد تزریق بودجه‌های بدون خروجی و آغاز دوره پیوند علم، بودجه و تولید است. به گفته کارشناسان، اگر این مدل در بخش کشاورزی به‌درستی اجرا شود، شاهد شکل‌گیری نقشه جامع فناوری کشاورزی خواهیم بود؛ طرحی که منابع مالی، ظرفیت‌های علمی و نیازهای بازار را در یک چارچوب هماهنگ به هم پیوند می‌دهد.
از داده تا تصمیم‌گیری هوشمند
یکی از محورهای مهم فناوری در کشاورزی، استفاده از داده و هوش مصنوعی است. در این زمینه نیز گام‌های قابل‌توجهی برداشته شده است. سامانه‌های جدید پیش‌بینی بارش و خشکسالی، سیستم‌های هشدار سریع آفات و نرم‌افزارهای تحلیل بازار محصولات کشاورزی، نمونه‌هایی از همین تلاش‌ها هستند. این سامانه‌ها به کشاورزان کمک می‌کنند تا تصمیمات خود را بر اساس داده‌های دقیق و علمی اتخاذ کنند. نتیجه، افزایش بهره‌وری و کاهش ریسک در تولید است.
نقش بخش خصوصی و دانش‌بنیان‌ها در تحول آینده
فناوری‌کردن کشاورزی بدون حضور بخش خصوصی و شرکت‌های دانش‌بنیان ممکن نیست. درواقع دولت باید نقش تسهیلگر و پشتیبان را ایفا کند و میدان عمل را برای فعالان فناور باز بگذارد. در سال‌های اخیر، صندوق‌های سرمایه‌گذاری خطرپذیر در حوزه کشاورزی نیز فعال شده‌اند. این صندوق‌ها با تأمین سرمایه اولیه برای شرکت‌های نوپا، مسیر ورود فناوری‌های نو مانند اینترنت اشیاء و ربات‌های کشاورزی را به مزرعه ایرانی هموار می‌سازند. برخی از این شرکت‌ها اکنون موفق شده‌اند با تولید تجهیزات بومی آبیاری و سنجش‌ازدور، نه‌تنها نیاز داخلی را تأمین کنند بلکه محصولات خود را به کشورهای منطقه صادر نمایند.
کشاورز فناور؛ بازیگر اصلی اقتصاد آینده
تحول کشاورزی درنهایت باید به نفع کشاورز تمام شود. هدف از هوشمندسازی و فناورانه‌کردن این بخش، افزایش درآمد، کاهش هزینه و ارتقای کیفیت زندگی کشاورزان است. دولت با همکاری جهاد کشاورزی و معاونت علمی، طرح‌هایی برای آموزش کشاورزان در زمینه فناوری‌های نوین در دست اجرا دارد؛ ازجمله مدارس مزرعه‌ای دیجیتال که در چند استان به‌صورت پایلوت آغاز شده‌اند. در این مدارس، کشاورزان با روش‌های نوین کاشت، مدیریت مصرف آب، کنترل هوشمند آفات و استفاده از پهپاد آشنا می‌شوند. کارشناسان معتقدند این آموزش‌ها به‌مرور موجب خواهد شد نسل جدید کشاورزان ایرانی، نه تنها تولیدکننده بلکه کارآفرینان فناور باشند.
کشاورزی دانش‌بنیان، محور پیشرفت پایدار
با توجه به شرایط اقلیمی کشور، رشد جمعیت و تغییرات بازار جهانی غذا، فناوری‌محور شدن جهاد کشاورزی دیگر یک انتخاب نیست، بلکه یک ضرورت است.امروز همه عوامل از اراده دولت تا ظرفیت دانشگاه‌ها، از حضور شرکت‌های دانش‌بنیان تا حمایت رسانه‌ها دست‌به‌دست هم داده‌اند تا مسیر جدیدی در کشاورزی گشوده شود؛ مسیری که می‌تواند الگوی موفق اقتصاد مقاومتی در عمل باشد. اگر این روند باثبات و مدیریت درست ادامه یابد، کشاورزی نه‌تنها از واردکننده برخی محصولات و فناوری‌ها به صادرکننده تبدیل خواهد شد، بلکه به نماد خودکفایی علمی و اقتصادی کشور بدل می‌گردد.
سخن پایانی
اکنون‌که کشور در مسیر تحقق اقتصاد مقاومتی و خودکفایی پایدار حرکت می‌کند، بخش کشاورزی بیش از هر زمان دیگر نیازمند بازتعریف بر مبنای علم، فناوری و نوآوری است. در شرایطی که چالش‌های اقلیمی و برخی تحریم‌های اقتصادی مطرح است، تکیه‌بر توان نخبگان داخلی و شرکت‌های دانش‌بنیان می‌تواند سپر دفاعی مطمئنی در برابر این نوسانات باشد. درحقیقت فناورانه‌شدن جهاد کشاورزی تنها یک انتخاب نیست، بلکه ضرورتی حیاتی است و تجربه‌های موفق داخلی در زمینه هوشمندسازی آبیاری، به‌کارگیری پهپادهای بومی برای پایش مزارع، استفاده از بذرهای مقاوم تولید داخل و سامانه‌های داده‌محور در کنترل آفات، نشان داده است که می‌توان با دانش ایرانی، کشاورزی را بیش‌ازپیش نجات داد و توسعه بخشید. از سوی دیگر، حرکت به‌سوی کشاورزی دانش‌بنیان، یک فرصت اقتصادی بزرگ نیز هست؛ چرا که علاوه برافزایش بهره‌وری و کاهش ضایعات، زمینه اشتغال جوانان تحصیل‌کرده و بازگشت نخبگان به عرصه تولید را فراهم می‌سازد. این تحول فناورانه، پلی است میان دانشگاه، صنعت و مزرعه پلی که اگر با حمایت دولت و مشارکت مردم تکمیل شود، می‌تواند کشاورزی کشور را از یک بخش مصرف‌کننده به بخش پیش‌رو و صادرکننده فناوری بدل کند.
