گروه اجتماعی
آلودگی هوا، تغییرات جوی و حوادث طبیعی و یا صرفه‌جویی در مصرف گاز هرسال باعث ثبت رکورد جدیدی در تعطیلی مدارس می‌شود. رکوردی که بسیاری از ساختار‌ها و چارچوب‌های آموزش و فعالیت مدارس را متأثر می‌سازد. این مسئله موجب شده است که مجلس شورای اسلامی طرح تغییر زمان بازگشایی و تعطیلی مدارس را به‌صورت استانی در نوبت بررسی قرار دهد. هرچند تغییر تقویم آموزشی و ضرورت آن سال‌هاست با عناوین مختلف مطرح می‌شود اما تاکنون نتیجه اثربخشی از آن حاصل نشده است.
تعطیلات غیررسمی متعدد در چندسال اخیر و تلاش برای جبران عقب‌ماندگی ناشی از این تعطیلات نشان می‌دهد که سازوکار و مقررات کنونی پاسخگوی اقتضائات و نیاز‌های مدارس در شرایط امروزی نیست. بر این اساس دبیرکل شورای عالی آموزش‌و‌پرورش به رسانه‌ها گفته است زمان بازگشایی و تعطیلی مدارس بناست با توجه به شرایط اقلیمی، بار دیگر در دستور کار مدیران وزارت آموزش‌و‌پرورش قرار گیرد.
محمود امانی طهرانی، اعلام کرده، این طرح در کمیسیون آموزش مجلس شورای اسلامی به تصویب رسیده و در انتظار بررسی و تصویب نهایی در صحن علنی مجلس قرار‌گرفته است.
سال ۱۳۷۶ وزارت آموزش‌وپرورش اعلام کرد زمان بازگشایی مدارس در سراسر کشور یکم مهرماه و پایان سال تحصیلی آخرین روز اردیبهشت هرسال باشد. این درحالی است که پیش از آن سال تحصیلی در برخی استان‌ها با توجه به شرایط آب و هوایی از اوایل شهریورماه آغاز و زودتر از سایر استان‌ها پایان می‌یافت. اگر طرح اصلاح تقویم آموزشی در صحن علنی مجلس به تصویب برسد، مصوبه قبلی که زمان آغاز و پایان سال تحصیلی را تعیین کرده بود، لغو می‌شود و به آموزش‌وپرورش با توجه شرایط مختلف در جغرافیای کشور اختیارات بیشتری داده می‌شود.
اسفندماه سال گذشته میثم لطیفی، رئیس سازمان اداری و استخدامی ایران، گفته بود: «از مجلس خواستیم این اجازه را داشته باشیم که شروع سال تحصیلی برای دانش‌آموزان لزوما از ابتدای مهرماه نباشد. قرار است بتوانیم با توجه به اوضاع اقلیمی، یعنی‌ مناطق گرمسیر و سردسیر درجه‌ای از اختیار را به ادارات کل و وزارت آموزش‌وپرورش برای شروع سال تحصیلی بدهیم که این موضوع به مصرف انرژی و سلامتی فرزندان در مناطق جغرافیایی مختلف در کشور کمک می‌کند.» بر این اساس مرکز پژوهش‌های مجلس پیش‌نویس طرح اصلاح تقویم آموزشی را به رئیس مجلس ارائه کرده است. این پیش‌نویس که در خبرگزاری ایرنا منتشرشده، اشاره دارد به اینکه تقویم آموزشی مدارس دارای مؤلفه‌های مختلفی از‌جمله شروع و پایان فعالیت مدارس در روز‌های سال، شروع و پایان فعالیت مدارس، ساعات شبانه‌روز و تعطیلات پیش‌بینی‌نشده است که اتخاذ تصمیمات متمرکز یکسان در مورد آن‌ها، مشکلات و مسائل متعددی را ایجاد می‌کند. لذا با توجه به گستردگی شرایط اقلیمی و جغرافیایی کشور، تهیه یک چارچوب کلان ملی برای تدوین تقویم آموزشی ملی و واگذاری بسیاری از اختیارات به شورا‌های آموزش‌و‌پرورش استان، مناطق و مدارس بسیار ضروری است.
در ادامه این پیش‌نویس آمده است: شفافیت در حدود اختیارات هر یک از مراجع سیاست‌گذار و تصمیم گیر در مورد تقویم آموزشی مدارس و تعیین حیطه اختیارات حوزه‌های ستادی آموزش‌و‌پرورش، شورای عالی آموزش‌و‌پرورش، استان و شورای آموزش‌و‌پرورش استان، منطقه و شورای آموزش‌و‌پرورش شهرستان و نهایتا مدرسه و شورای مدرسه، یکی دیگر از راهکار‌های مؤثر بر ساماندهی و متناسب‌سازی زمان آموزش است. در این پیش‌نویس، این مسئله هم ذکرشده که نا‌هماهنگی تعطیلات مدارس با تعطیلات اولیای شاغل سبب می‌شود عملا تعطیلات مدارس چندان مورداستفاده مدارس و اولیا قرار نگیرد. چراکه تعطیلی مدارس، هم‌زمان با فعالیت ادارات و مدارس در ایام نوروز تا حد زیادی سبب می‌شود بخش عمده‌ای از تعطیلات نوروزی مدارس برای استفاده خانواده مفید واقع نشود و دانش‌آموزان به دلیل اشتغال والدین به‌خوبی از این تعطیلات استفاده نکنند. تعطیلات مدارس در روز پنج‌شنبه و فعالیت و سازمان‌ها در این‌روز سبب شد عملا هدف اصلی این طرح که ایجاد شرایطی برای حضور فرزندان در کنار خانواده است، محقق نشود.
«تغییر تقویم آموزشی سابقه ۹۰ ساله دارد. در این ۹۰ سال حدود ۱۳ بار تقویم آموزشی تغییر کرده است و ۴۰ سال در این مدت آغاز سال تحصیلی از ۱۵ شهریور بوده، یک دوره زمانی ۱۵ شهریور تا ۱۵ مهر و یک دوره زمانی در دهه ۴۰ شمسی نیز با توجه به تغییرات اقلیمی به استان‌ها سپرده شد. از سال ۵۴ بازگشایی مدارس از اول مهرماه بود. سال ۷۴ زمزمه تغییر تقویم به‌صورت استانی شروع شد، اما مجلس مخالفت کرد و مصوبه‌ای دال بر عدم اجازه آموزش‌وپرورش را از سرگذراند.» (1) سال‌هاست که موافقان اصلاح تقویم آموزشی معتقدند، باید ارتقاء استاندارد‌های آموزشی و توانمندسازی معلمان در دستور کار قرار گیرد و به مدیران و معلمان در قالب طرح‌های شورای عالی حداکثر اختیار را داد.
بااین‌حال مطابق دیدگاه برخی از نمایندگان مجلس تغییر در تقویم آموزشی نمی‌تواند اقدام صحیحی باشد. این نمایندگان می‌گویند: «بهتر است آموزش‌وپرورش برنامه‌های خود را تغییر دهد یعنی؛ در دوران و مواقعی که کشور با بحران مواجه می‌شود آموزش‌وپرورش هم باید  دستور‌العمل خاصی برای شرایط خاص داشته باشد. به‌عنوان‌مثال آموزش‌های مجازی و استفاده از بستر شاد یکی از همین راهکارها بوده است. به خاطر چند شهر نباید تقویم آموزشی را تغییر داد و باتوجه به برگزاری امتحانات نهایی؛ نمی‌توانیم تقویم آموزشی را در یک شهر به یک‌شکل و در شهر دیگری به شکل متفاوت‌تری اجرا کنیم زیرا امتحانات نهایی سراسری است و باید همه کشور از آن تبعیت کنند. هدف ما این است که دانش‌آموزان از تحصیل بازنمانند و کیفیت آموزشی افت نکند. آموزش‌وپرورش باید به‌گونه‌ای برنامه‌ریزی کند که این خلأها پر شود.»
پیش‌تر «رسالت» نیز در گزارشی با عنوان «نقشه نجات مدارس از تعطیلات» نقطه‌نظر کارشناسان را جویا شد و برخی صاحب‌نظران در این گزارش عنوان کردند: بحث اصلاح تقویم آموزشی سال‌هاست مطرح‌شده و تاکنون توفیقی حاصل نشده، چراکه تصمیم‌گیران می‌ترسند تبعات این تغییر بدتر از شرایط فعلی باشد. به‌زعم آنان، برنامه‌ریزی و تصمیم‌گیری روی کاغذ راحت است اما تحقق آن در عمل دشوار. اگر تصمیم‌گیری برای هر اقلیم و هر استانی را به آموزش‌و‌پرورش همان منطقه واگذار کنیم، ممکن است در امر حکمرانی و مدیریت آموزش، آشوب و خللی ایجاد شود.
این صاحب‌نظران بیان کردند: به‌جای تغییر تقویم آموزشی، باید حجم کتاب‌های درسی را موردبازنگری جدی قرار داد. چنانچه حجم کتاب‌ها و محتوای ارائه‌شده مفید و به‌اندازه باشد، آنگاه از بابت تعطیلات غیرمترقبه و غیررسمی این‌همه نگران نخواهیم بود. وقتی چند هفته مدارس تعطیل است، به علت حجم بالای کتاب‌ها و انباشتگی مطالب، معلم برای جبران عقب‌ماندگی‌ها در یک جلسه، چندین فصل را بدون وقفه درس می‌دهد. نتیجه این مسئله، افت تحصیلی دانش‌آموزان خواهد بود.
  چرا سنت اول مهر را حفظ کنیم؟
اما سخنان ناصر کوهستانی به‌عنوان یک کارشناس آموزشی، در نقطه مقابل عبارت پیش‌گفته قرار دارد. او در گفت‌و‌گو با رسانه‌ها مطرح کرده، راه‌حل خروج نظام آموزشی از حالت رخوت و کلیشه‌، بازنگری در تقویم آموزشی است. به‌زعم این کارشناس چه ضرورتی دارد از ابتدا تا انتهای سال تحصیلی در گرم‌ترین تا سردترین منطقه کشور تقویم آموزشی واحدی داشته باشیم؛ چرا باید همچنان سنت اول مهر را در همه نقاط کشور به‌عنوان آغاز سال تحصیلی حفظ کنیم؟
کوهستانی با تأکید بر اینکه با توجه به اقلیم متفاوت ایران، تغییر تقویم آموزشی یک ضرورت است، می‌افزاید: در همین تهران دانش‌آموزان روزهای زیادی به علت آلودگی هوا در مدرسه حضور ندارند. وی با تأکید برلزوم شناور بودن تقویم آموزشی ادامه می‌دهد: هیچ نظام آموزشی در دنیا وجود ندارد که سه ماه تعطیل باشد، بلکه تعطیلات متناوب دارند و ما هم اگر به این سمت برویم بی‌تردید می‌تواند اثر بهتری داشته باشد؛ تعطیلات سه‌ماهه تابستان به‌نظام تعلیم و تربیتی مدرسه آسیب وارد کرده است.
وی می‌افزاید: معمولا مدرسه‌ها از ۲۰اسفند تعطیل هستند، با در نظر گرفتن ۱۵روز تعطیلات نوروز، سه‌ماهه تابستان و موارد دیگر، تعلیم و تربیت چهار تا پنج ماه تعطیل می‌شود و این موضوع گسست تربیتی ایجاد کرده است. بسیاری از مدرسه‌های موفق و خاص در کشور، تقویم آموزشی خود را از چند ماه زودتر آغاز می‌کنند و همیشه یک تا دو گام در نظام تعلیم و تربیتی جلوتر هستند؛ مدرسه‌های دولتی هم باید به این سمت حرکت کنند، نظام و تقویم آموزشی را هم باید به این سمت ببریم تا این تغییرات را اعمال کنیم.
تعطیلات پیاپی و ناخواسته در تقویم آموزشی به‌قدری زیاد است که براساس نتایج به‌دست آمده، ایران یکی از کشورهایی است که کمترین ساعات واقعی آموزش را به خود اختصاص داده است؛ به‌طوری‌که زمان واقعی آموزش در دوره ابتدایی برای هر دانش‌آموز فقط ۵۷۶ساعت است و  در رده‌بندی جهانی از میان ۴۹ کشور رتبه‌بندی شده در رتبه۴۸ قرار دارد.
بااین‌وجود تعطیلات بـدون برنامه‌ریزی قبلی و بدون تأیید مدیران و برنامه‌ریزان آموزش‌وپرورش در مقاطع مختلف سال تحصیلی، از تعطیلات زودهنگام قبل از سال جدید در اسفندماه تا شروع دیرهنگام مدارس بعد از تعطیلات نوروز و تعطیلات تابستان علیرغم اعلام‌های متعدد و مخالفت مدیران مدارس، به بخشی از رویه کاری مدارس تبدیل‌شده است و به همین دلیل بر اساس نتایج ارزشیابی‌ها، از سال‌ها پیش سطح دانش و سواد به‌طورکلی در کشور پایین آمده است.
به گفته کارشناسان، می‌توان با رصد درصد نمرات کسب‌شده دانش‌آموزان در کنکور سراسری هرسال متوجه این ضعف و افت سواد شد؛ همچنین با آزمون «پرلز» می‌توان به‌راحتی سطح یادگیری و دانش افراد یادشده را سنجید. چندی پیش انتشار میانگین معدل دانش‌آموزان رشته‌های ادبیات و علوم انسانی، علوم تجربی و ریاضی فیزیک از سال ۱۳۹۸ تا سال ۱۴۰۲ خبرساز شد. مقایسه میانگین این معدل‌ها، نشان‌دهنده افت تحصیلی دانش‌آموزان در مقطع دبیرستان بود. افزون بر آن، نتایج آزمون پرلز ۲۰۲۱ که در پایگاه جهانی منتشرشده و در آن ۵۷ کشور حضور داشتند، گویای این واقعیت تلخ است که؛ ایران جزء یکی از کشور‌های با نمره زیر متوسط محسوب می‌شود.
 تأکید سند تحول بنیادین بر ساماندهی زمان سال تحصیلی با توجه به شرایط اقلیمی
سند تحول بنیادین آموزش‌وپرورش بر «تحول در ساختار و مدیریت زمان آموزش در مدارس و تعیین و متناسب‌سازی ساعات و روزهای آموزشی در طول هفته»؛ «متناسب‌سازی حجم و محتوای کتب درسی و ساعات و روزهای آموزشی با توانمندی‌ها و ویژگی‌های دانش‌آموزان» و «بازطراحی و ساماندهی تقویم سال تحصیلی با رعایت انعطاف و توجه به شرایط اقلیمی و با تأکید بر بهینه‌سازی تعطیلات» تأکید دارد. مطابق این مفاد، آموزش‌وپرورش موظف شده است ساعات شروع و پایان فعالیت مدارس طی روزهای هفته و شروع و پایان سال تحصیلی را متناسب و منعطف با اقلیم مناطق مختلف کشور تدوین و تصویب کند. مانعی که در این زمینه برای تحقق این راهکارها وجود داشته است، مصوبه مجلس شورای اسلامی است که شروع و پایان سال تحصیلی را در سراسر کشور یکنواخت تعیین کرده است. ازاین‌رو پژوهشگران حوزه آموزش‌وپرورش، ضمن تأکید بر اصلاح تقویم آموزشی، وجود قانون شوراهای آموزش‌وپرورش مبنی بر واگذاری مدیریت زمان آموزش مدارس به شوراهای آموزش‌وپرورش شهرستان را پشتوانه بسیار خوبی برای انعطاف در تقویم آموزشی مدارس می‌دانند.
باتوجه به اینکه هم‌زمان با شروع فصل سرما، آلودگی هوا و تعطیلی پی‌درپی مدارس به اوج خود می‌رسد، این پرسش مطرح است که تعطیلی مدارس در کاهش آلودگی هوا مؤثر است؟ حجت‌الله بنیادی در قامت پژوهشگر و کارشناس مسائل آموزش‌وپرورش به همین مسئله اشاره دارد که میزان تأثیر تعطیلات مدارس بر آلودگی هوای کلان‌شهرها به چه میزان است؟ چند درصد از ترددهای شهری با تعطیل شدن مدارس کاهش می‌یابد؟  چه پژوهش‌های علمی درزمینه میزان تأثیر تعطیلی مدارس بر کاهش آلودگی هوا انجام‌شده است؟ آیا واقعا تعطیل کردن مدارس بهترین گزینه برای کاهش آلودگی هوا است؟ از سوی دیگر و با فرض تأثیر تعطیلی مدارس بر کاهش آلودگی هوا؛ سؤال دیگری که مطرح می‌شود این است که در میان سایر عوامل کاهش‌دهنده آلودگی هوا، تعطیلی مدارس در اولویت و مرتبه چندم قرار می‌گیرد؟  آیا مهم‌ترین و اثرگذارترین عامل در ایجاد آلودگی هوا،  فعالیت مدارس و عزیمت و حضور دانش آموزان در مدارس است؟ به نظر می‌رسد نیاز است سازمان محیط‌زیست علاوه بر تعیین عوامل مهم آلوده‌کننده یا مؤثر برافزایش آلودگی هوا؛ اولویت و سهم فعالیت مدارس را در  میان سایر عوامل آلوده‌کننده هوا معین کند. با این توصیف تا زمانی که سهم هر یک از عوامل آلاینده مستقیم و غیرمستقیم معین نشود نمی‌توان در خصوص تأثیرات مثبت تعطیلی مدارس بر کاهش آلودگی هوا قضاوت کرد و تصمیم گرفت.
 تفویض اختیار بهترین راه‌حل برای ساماندهی تقویم فعالیت مدارس
بنیادی با اشاره به انعطاف ساعات مدارس و تدوین تقویم آموزشی مدارس عنوان می‌کند: ازآنجاکه طلوع و غروب خورشید در بخش عمده‌ای از سال تحصیلی یعنی از آذرماه تا دی‌ماه تأثیر قابل‌توجهی در حضوردانش آموزان، به‌ویژه دوره ابتدایی در مدارس  دارد، توجه به تفاوت میان ساعات طلوع و غروب خورشید از غرب تا شرق کشور به‌طور میانگین یک ساعت و حتی تا ۷۸ دقیقه، در تنظیم تقویم آموزشی مدارس بسیار ضروری و مهم است.
شرایط اقلیمی کشور طوری است که باید علاوه بر توجه به ساعات طلوع و غروب خورشید در ساعات شروع و پایان فعالیت روزانه مدارس، در تنظیم تاریخ آغاز و پایان سال تحصیلی به مسائلی مانند گرمای هوا، کمک دانش آموزان روستایی به اولیای خود در فعالیت‌های کشاورزی و دامپروری نیز توجه شود.
این پژوهشگر و کارشناس مسائل آموزش‌وپرورش تصریح می‌کند: در بسیاری از کشورها که رویکرد مدرسه محوری در آن‌ها اجراشده است؛ در قوانین و چارچوب‌های کشوری، ساعات حضور دانش‌آموز در مدرسه به‌صورت هفتگی و ماهانه تعیین می‌شود و شورا یا هیئت‌امنای آموزش‌وپرورش منطقه، هیئت‌امنا، مدیر و معلم مدرسه این اختیار را دارد که بنا بر اقتضائات و شرایط منطقه‌ای با رعایت سقف ساعات تعیین‌شده در  تعیین زمان حضور دانش آموزان و فعالیت آموزشی اقدام کنند. بر این اساس و بنا بر اقتضائات منطقه، ساعات شروع و پایان فعالیت مدرسه، زمان شروع و پایان فعالیت مدارس طی سال و دیگر موارد مرتبط با تقویم آموزشی با رعایت سقف و کف تعیین‌شده در قوانین کشور توسط شورای منطقه و هیئت‌امنای مدرسه تعیین می‌شود. خوشبختانه در قانون شوراهای آموزش‌وپرورش چنین سازوکاری به‌خوبی تعریف و تبیین شده است، ولی این‌که چرا از چنین ظرفیت قانونی به‌خوبی استفاده نمی‌شود و همچنان با یک نگاه متمرکز به دنبال تنظیم تقویم فعالیت مدارس هستند، جای تأمل دارد.
 امتحانات نهایی، یکی از عوامل محدودکننده در تقویم آموزشی مدارس
امتحانات نهایی سراسری و استانی نیز به‌عنوان بخشی از نظام ارزشیابی پایان دوره، یکی از عوامل اثرگذار و محدودکننده در تقویم آموزشی مدارس است و دو سال قبل مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، در گزارشی با عنوان «ضرورت بازنگری در تقویم آموزشی» تصریح کرد: توجه به امکان تغییر در برنامه‌های امتحانات نهایی یکی دیگر از مؤلفه‌ها و محدودیت‌ها در تفویض اختیار برای تدوین تقویم آموزشی است. در اینجا هدف و نحوه استفاده از نتایج آزمون‌های نهایی اهمیت زیادی می‌یابد. ازآنجاکه مهم‌ترین و بیشترین استفاده‌ای که بناست از نمرات دروس نهایی بشود، تأثیر آن‌ها در قبولی در آزمون سراسری است و از طرفی دانش‌آموزان مناطق و استان‌های مختلف در آزمون سراسری از سهمیه‌های متناسب بومی برخوردارند، در مورد امتحانات نهایی نیز می‌توان با منطقه‌ای یا استانی کردن آن‌ها تا حدی مشکل را مرتفع نمود. راهکار دیگر این است که هر استان و منطقه دارای تقویم آموزشی مستقل باشد و تنها فصل مشترک و برنامه هماهنگ و هم‌زمان همه استان‌ها و مناطق امتحانات نهایی تعیین شود. توجه به این نکته نیز حائز اهمیت است که تفویض اختیار به استان‌ها برای تصمیم‌گیری مستقل برای تقویم آموزشی می‌تواند به استقلال هر یک از استان‌ها و مناطق در مورد تقویم آموزشی مدارس بینجامد. علاوه بر آن و با توجه به محدودیت‌های ذکرشده در قانون سنجش و پذیرش، می‌توان به‌گونه‌ای اقدام کرد که آزمون هماهنگ در پایان سال تحصیلی انجام شود و چون برای دوره دوم متوسطه خواهد بود، همچنان  امکان برنامه‌ریزی  برای تقویم استانی هماهنگ وجود دارد.
دبیرکل شورای عالی آموزش‌وپرورش نیز در پاسخ به اين پرسش که آيا اين طرح در برگزاری امتحانات نهايی خلل ايجاد مي‌کند يا خير، گفته است: «امتحانات نهايی در يک برنامه واحد کشوری قابل‌ارائه است اما در بسياری از مناطق می‌توانند طول سال تحصيل خود را با مقدار  برنامه‌ریزی بهتر با توجه به شرايط آب و هوای  خودتنظیم کنند.» بنابراین تدوین و تصویب الگوی مناسب، نظام‌اند، منعطف و مبتنی بر تحقق اهداف نظام تعلیم و تربیت برای تقویم آموزشی مدارس و تبیین وظایف و نقش عوامل سهیم در این زمینه یک مسئله مهم و اساسی است.
پی‌نوشت:
1- احمد عابدینی- قائم‌مقام پیشین دبیرکل شورای عالی آموزش‌وپرورش